T R E  P O E T Ë

 

2.-SADIK BEJKO

Është interesante poezia "Dashuri" e Sadik Bejkos sepse: megjithëse e shkruar në kohën tonë, madje me një sfond poetik tradicional, ajo jo vetëm që është një poezi moderne, por mund të shihet si pjesë e tranzicionit midis poezisë moderne dhe asaj postmoderne.

Realisht poezia moderne filloi të marrë formë në fillim të shek. të 20-të, periudhë që karakterizohet nga  ndryshimi në formë dhe përmbajtjen e poezisë, duke u larguar nga tradicionalizmi, romantizmi dhe klasiçizmi dhe duke eksperimentuar me forma të reja. Shfaqja e poetëve si T.S. Eliot, Ezra Pound, dhe Ëilliam Karlos Ëilliams shënon një moment të rëndësishëm në zhvillimin e poezisë moderne, pasi ata shfaqën një interes të madh për të shprehur përjetimet e tyre shpirtërore, emocionet e ndjenjat në mënyrë të re, duke përdorur teknika si imazhinizmi dhe simbolizmi për të paraqitur realitetin në  mënyrë abstrakte dhe duke i hapur poezisë dritare të shumta intepretimi.

Poezia postmoderne shfaqet në fund të shekullit të 20-të dhe fillim të shekullit të 21-të me Allen Ginsberg, Sylvia Plath, Frank O'Hara etj. Poetët postmodernistë shfaqin një dëshirë për të sfiduar kufijtë dhe për të eksperimentuar me forma të rej, me teknika si fragmentimi, montazhi dhe hiperrealizmi për të krijuar një perceptim të fragmentuar dhe të shkujdesur të realitetit, madje duke përdorur dhe ironinë  e humorin, për të reflektuar mbi realitetin apo për të kritikuar shoqërinë dhe kulturën bashkëkohore.

I-Poezia "Dashuri" e Sadik Bejkos mund të shihet si një pjesë  tranzicioni  midis poezisë moderne dhe postmoderne për arsye se: duke i përmbushur tiparet e poezisë moderne, ajo synon drejt thelbit të poezisë postmoderniste dhe konkretisht :

-Në poezinë "Dashuri", natyra përfaqëson jo vetëm një sfond fizik tradicional, por edhe dimensionin simbolik dhe emocional, mirëpo përdorimi i natyrës për të shprehur ndjenjat dhe emocionet njerëzore është një karakteristikë e modernitetit poetik, por duke patur  një përputhje me qasjen postmoderniste ndaj simbolizmit dhe interpretimit të subjektivitetit të gjerë.Psh., "Mu'u bënë të shtrenjta e të bukura se i prekëm ne,/I preku dashuria në çaste të egra e të lumtura." Ky pasazh i shpreh ndjenjat dhe emocionet nëpërmjet imazheve të natyrës, ku përdorimi i frazës "të shtrenjta e të bukura" për të shfaqur natyrën forcon përjetimin e bukurisë së emocioneve.  Ndërkohë, ndjenja e "dashurisë në çaste të egra e të lumtura" forcon qëndrimin subjektiv ndaj dashurisë dhe interpretimin e saj si një përjetim që shtrihet në ndjenja dhe emocione të ndryshme, duke u përputhur me qasjen postmoderniste ndaj simbolizmit e subjektivizmit të gjerë, njëkohësisht duke e shndruar këtë pasazh një shembull të përputhjes së modernitetit poetik me qasjen postmoderniste ndaj interpretimit të simboleve dhe emocioneve.

-Edhe pse poezia "Dashuri" përdor elemente simbolike dhe imagjinative, ajo është e përqëndruar në përjetimet personale dhe emocionet individuale të heroit poetik, duke u përputhur në këtë mënyrë me qasjen postmoderniste ndaj subjektivitetit dhe përjetimit të individit si burim kryesor i krijimit poetik. Psh., "Bëhen shtresa të fundosen trupat tanë, mbuluar/Nga hija depërtuese e pemës madhështore/Të mbrëmjes." Ky pasazh shpreh një përjetim të gjerë dhe subjektiv të heroit poetik, i cili përballë natyrës, ndjen një  “fundosje” dhe “mbulim” nga hija depërtuese e mbrëmjes. Ky përjetim subjektiv rrit shprehjen e ndjenjave individuale të heroit poetik duke e përputhur me qasjen postmoderne ndaj subjektivitetit dhe përjetimit të individit.

-Te poezia "Dashuri" ka një reflektim mbi identitetin dhe realitetin subjektiv, e cila përputhet me qasjen postmoderniste ndaj identitetit dhe realitetit, duke shfaqur një ndërthurje midis realitetit objektiv dhe perceptimit subjektiv të tij. Psh., "Bari i tharë nga vera, gjethet e mëdha (vallë/Rranë nga yjet, nga mbrëmja, nga vjeshta?)". Ky pasazh paraqet një reflektim mbi identitetin dhe realitetin subjektiv nëpërmjet një shfaqjeje të natyrës. Gjethet e barit të tharë dhe referimi në yjet, mbrëmjen dhe vjeshtën përofrojnë një perceptim subjektiv të realitetit..

-Poezia përmban një shfrytëzim simbolik të elementeve të natyrës për të shprehur ndjenjat dhe emocionet njerëzore, një karakteristikë e modernitetit poetik. Në të njëjtën kohë, përdorimi i natyrës në mënyrë tepër subjektive dhe simbolike ofron me qasjen postmoderne ndaj interpretimit të lirë e subjektiv të simboleve. Psh: "Mbrëmja bëhet si hija e një peme të madhe /Lehtë e hollë ajo mbulon ato dy metra bar e fletë / Që i duhen dashurisë të heshtë.", ku: ky pasazh shfaq një urë kalimi nga moderniteti poetik drejt qasjes postmoderniste ndaj simboleve dhe natyrës.

-Në këtë poezi,ndiejmë reflektim mbi identitetin dhe realitetin subjektiv, një aspekt i njohur si karakteristikë postmoderne. Këtu, identiteti i individit dhe perceptimi i tij subjektiv i realitetit shfaqen nëpërmjet emocioneve dhe ndjenjave të shprehura në mënyrë individuale.Psh: "E kështu shumë bimë, kodra, fusha / Mu’u bënë të shtrenjta e të bukura se i prekëm ne, /I preku dashuria në çaste të egra e të lumtura". Shikoni pak, pasazhi fillon me një paraqitje të natyrës, duke përdorur termat "bimë, kodra, fusha", të cilat përfaqësojnë një realitet objektiv, megjithatë, kjo paraqitje bëhet subjektive dhe personale kur autori shprehet(dhe sa bukur shprehet) se ky realitet subjektiv bëhet i "shtrenjtë e i bukur" kur i prek ai. Në këtë mënyrë, pasazhi poetik shfaq një përputhje të fortë me qasjen postmoderne ndaj identitetit dhe realitetit subjektiv.

-Poezia "Dashuri" e Bejkos ka elemente të strukturës tradicionale, si përdorimi i rimës dhe strukturës së strofave, por ajo gjithashtu shfaq shenja të sfidimit të kësaj strukture. Ky sfidim përputhet me qasjen postmoderniste ndaj tradicionalitetit (edhe në strukturë), duke inkurajuar eksperimentimin dhe lirinë e shprehjes.Psh: "Llambat bëjnë balona drite varur në plepa / Fshehin sysh shëtitëset silueta të dashurisë" ku, autori eksperimenton me lirinë e shprehjes dhe temën e dashurisë e shpreh përmes imazheve të natyrës dhe përdorimit të metaforave të ndërlikuara.

Përdorimi i imagjinatës dhe magjisë te kjo poezi është në dozë të konsiderueshme, por ky përdorim i tyre për krijimin e një ambienti  mahnitës e të mistershëm përputhet me qasjen postmoderne ndaj realitetit dhe fiksimin e kufijve të perceptimit. Psh.,: "Bëhen shtresa të fundosen trupat tanë, mbuluar / Nga hija depërtuese e pemës madhështore / Të mbrëmjes." ku poeti përdor një dozë të madhe të imagjinatës dhe magjisë për të shfaqur një ambient të të mistershëm.

II- Poezia "Dashuri" e Sadik Bejkos përmban elemente të qasjes postmoderne ndaj poezisë, duke shfaqur një liri artistike dhe eksperimentim me gjuhën dhe imazhet. Analizimi i imazheve të poezisë duke evidentuar elementet e postmodernitetit poetik është një qasje elegante për të kuptuar stilin dhe thellësinë e poezisë. Psh. vargjet: "Llambat bëjnë balona drite varur në plepa/Fshehin sysh shëtitëset silueta të dashurisë." përdorin metaforën e "llambave" për të shfaqur imazhin e dashurisë në një mënyrë jo të zakonëshme. Përdorimi i një objekti të zakonshëm si llambat për të shprehur një përjetim të jashtëzakonshme dhe të bukur, siç është dashuria, është një element karakteristik i postmodernitetit poetik. Ndërkohë në këto vargje identifikohen metafora edhe simbole, si: te fraza:"Llambat bëjnë balona drite varur në plepa", "llambat" janë përdorur si  metaforë për të paraqitur dritën, duke e bërë lexuesin të kuptojë se llambat shkëlqejnë ose ndriçojnë në një mënyrë të ngjashme me balonat e dritës që "varin në plepa". Ky krahasim jep një ndjenjë mahnitjeje ndaj dritës. Ndërkohë te vargu: "Fshehin sysh shëtitëset silueta të dashurisë", "shëtitëset silueta të dashurisë" janë simboli që  shfaq ndjenjat e fshehura të dashurisë, duke simbolizuaar qëndrimin e përjetuesit (djalë apo vazjë) të dashurisë në një ambient të fshehur, (nëpërmjet imazhit  "shëtitësave silueta").

-Një tjetër pasazh që shfaq elementet e postmodernitetit është vargu:"Bëhen shtresa të fundosen trupat tanë, mbuluar/Nga hija depërtuese e pemës madhështore/Të mbrëmjes." Këtu, autori përdor një gjuhë të ndërlikuar e një imazh  misterioz për të paraqitur një ambient mahnitës dhe të mistershëm. Përdorimi i një imazhi natyror si hija e pemës për të shprehur një gjendje emocionale është një shprehje e qartë e postmodernitetit poetik. Te ky imazh ndërthuren një gamë e gjerë e elementeve të postmodernitetit poetik, si simbole, metafora dhe personifikime në një mënyrë inovative, ku:"Hija depërtuese e pemës madhështore" është një simbol  që paraqet misterin dhe magjinë e natyrës, pse simbolizon një fuqi që shtrihet përtej realitetit fizik dhe perceptimit tonë. Përdorimi i simbolit natyror për të shprehur një gjendje emocionale (si dashuria) shpreh një lloj postmoderniteti, pasi e çliron poezinë nga dimensionet e zakonshme të kuptimit dhe të perceptimit të realitetit. Ndërkohë "Shtresa të fundosen trupat tanë" është një metaforë për të paraqitur një ambient në errësirë ose një gjendje të ndërlikuar emocionale. Vargu:"Hija depërtuese e pemës madhështore" është një tjetër metaforë që paraqet ndjenjat e fshehta, duke i shfaqur  si një hije që depërton ambientin.

Personifikimi i "pemës madhështore të mbrëmjes" si e një "hije depërtuese" forcon idenë e natyrës që përjetonë dhe ka ndjenja, duke e paraqitur natyrën si personazh aktiv, duke e bërë më shumë se një objekt pasiv në paraqitjen e emocioneve dhe situatave.

-Imazhi natyror:"Mbrëmja bëhet si hija e një peme të madhe / Lehtë e hollë ajo mbulon ato dy metra bar e fletë / Që i duhen dashurisë të heshtë" shpreh një gjendje emocionale, por më e rëndësishmja është mënyra se si ai paraqet mbrëmjen si një "hije e një peme të madhe", duke e bërë atë të duket si një forcë e madhe, që mbulon dhe transformon ambientin. Rikujtomë se përdorimi i një imazhi natyror për të shprehur gjendje emocionale është një teknikë e zakonshme në poezinë postmoderne.

-Duke parë imazhin: "Se nga i nxjerr yjet, këto fruta të pjekura drite / Në gur, në trung a në pemët e flladit frymëbutë."shohim një dritësim dhe shkëlqim te përdorimi i metaforës "frutave të pjekura drite" që shpreh dhe një lloj magjie, një pamje imagjinative. Përdorimi i kësaj metafore shfaq një liri krijuese dhe një qasje të postmodernitetit në përshkrimin e emocioneve dhe ndjenjave. Ndërkohë ky varg përmban një gamë të gjerë të elementeve simbolike dhe personifikimeve që ofrojnë qasjen postmoderne ndaj poezisë, ku: "Yjet" janë përdorur si një simbol i magjisë, shkëlqimit dhe misterit, i një fuqie të cilën njeriu mund të shijojë, por nuk mund ta kuptojë. Përdorimi i "yjeve" si simbol për të prezantuar "fruta të pjekura drite" jep një ndjenjë  mahnitjeje dhe plot mister. Po ashtu: "Guri", "trungu" dhe "pemët e flladit" janë simbole të natyrës dhe përdorimi i tyre si vendndodhje për "frutat e pjekura drite" forcon idenë e një lidhjeje midis natyrës dhe ndjenjave njerëzore.

Personifikimi i "yjeve" si ata që "nxjerrin fruta të pjekura drite" shpreh idenë e një natyre aktive, që ndikon në përjetimet dhe ndjenjat njerëzore. Ky personifikim e bën natyrën të ndjehet si një personazh aktiv në ngjarje, duke e bërë më shumë se një objekt pasiv në paraqitjen e emocioneve dhe gjendjeve.

Këto elemente metaforike, simbolike dhe personifikime, që me ndërveprimin mes tyre shfaqin imazhet e poezisë,  e bëjnë poezinë të shfaqë një  eksperimentim të lirë me gjuhën dhe imazhet përmes një lirie shprehjeje. Përdorimi i tyre në një mënyrë të inovuar përputhet me stilin e postmodernitetit poetik.

III-Kjo poezi dashurie e Sadik Bejkos e shkruar në vitin 1969 kur poeti ishte një djalosh i ri 23 vjeçar është botuar së pari te vëllimi poetik”Rrënjët” (1972) dhe është përfshirë në poezinë e zgjedhur “Perëndim me pak natë”( f.174) prej nga e morëm ne për analizë. Ajo që të bie menjëherë në sy është pikërisht kuota e lartë artistike e kësaj poezie në rraport me kohën,  është guximi “prej të marri” i djaloshit poet që në periudhën e bunkerizimit soc.-realist të poezisë, ai, sikur të mos i mjaftonte moderniteti poetik niste udhëtimin drejt postmodernizmit. Sigurisht që këtu së pari ka ndikuar shpërthimi i talentit të tij poetik, i cili synonte lartësitë e artit pse e ndjente artin a lartësive. “Atëherë arratiseshim ,"fundoseshim" në natyrë, iknim nga realiteti në lirinë e egër, jashtë rregullave, te guri, te bishat, te bimët. Të dashurosh fshetas është rrebelim. E dyta është një shkrirje magjike e rinisë me natyrën. Nuk përsëriten më.” më shkruan poeti. Nuk e di pse duke i bërë sot një lexim poetik dhe duke e parë në kontekstin e kohës kur është shkruar, m’u forcua bindja se nuk ishte vetëm talenti dhe as vetëm dashuria ajo që krijoi këtë poezi. Kjo është produkt i shpirtit të revoltuar të poetit (ndaj kornizave të kohës), etja e tij për liri (artistike), dy tiparet kryesore që krijojnë heronjtë. Kështu ma paraqesin këto vargje poetin Sadik Bejko dhe unë kështu dëshiroj ta shikoj.

Por unë shoh dhe diçka tjetër tutje talentit dhe fatit personal: kur poezia shqipe e viteve 60-70 eksperimentonte forma posmoderniste dhe eksploronte lartësi të tilla arti, mendoni se çfarë gjëme solli në letërsinë (artet e kulturën) shqipe pleniumi I IV famëzi, që artet dhe kulturën synonte ti shndronte në zogj të klloçkës soc.-realiste. Guxoni pak dhe ëndërroni ku do ishin artet tona me poetë të tillë të talentuar dhe kurajozë, vetëm atëherë mund ta kuptoni përmasën e asaj gjëme.

 

Sarandë, më prill 2024

 

Sadik Bejko

DASHURI

Mbrëmja bëhet si hija e një peme të madhe

Lehtë e hollë ajo mbulon ato dy metra bar e fletë

Që i duhen dashurisë të heshtë. Vjeshta

Se nga i nxjerr yjet, këto fruta të pjekura drite

Në gur, në trung a në pemët e flladit frymëbutë.

Llambat bëjnë balona drite varur në plepa

Fshehin sysh shëtitëset silueta të dashurisë.

Bari i tharë nga vera, gjethet e mëdha (vallë

Rranë nga yjet, nga mbrëmja, nga vjeshta?)

Bëhen shtresa të fundosen trupat tanë, mbuluar

Nga hija depërtuese e pemës madhështore

Të mbrëmjes. E kështu shumë bimë, kodra, fusha

Mu’u bënë të shtrenjta e të bukura se i prekëm ne,

I preku dashuria në çaste të egra e të lumtura.

 

Perëndim me pak natë. f.174

 

 

 

 

 

 

 

 

IKJA SI TRIUMF I JETËS

 

Qysh në leximin e parë e ndjen se poezia "Tuj  ikë dekës" e Donika Dabishevcit është një poezi moderne me kuptimshmëri të drejtpërdrejtë, por kjo, jo për shkak të dialektit dhe melodicitetit të saj se sa për aspektin tematik, ideor dhe stilistik , të cilat bëjnë që ajo duket si një degë lisi epik që është zgjatur në kohën tonë. Për këtë arsye mendojmë ta nisim analizën tonë te kjo qasje.

I-Së pari, poezia është shkruar në dialektin gegnisht, ku përdorimi i këtij dialektit dhe leksiku  në poezinë "Tuj ike dekës" që ndikon në qasjen tonë për të kuptuar lidhjen me epikën e kreshnikëve, madje ky element gjuhësor krijon një ndjesi të fortë të lidhjes së kësaj poezie me traditën dhe trashëgiminë kulturore të popullit shqiptar. Dialekti gegnisht është një nga dialektet më kryesore dhe të përdorura në literaturën dhe kulturën shqiptare, jo vetëm, por kryesisht në zonat veriore të Shqipërisë dhe Kosovë, ndaj përdorimi i tij në poezinë "Tuj ike dekës" mund të lidhet me traditën e epikës kreshnike në këtë zonë. Rrëfimet dhe legjendat janë krijuar shpesh në dialektet lokale, duke e bërë kështu tekstin poetik më të afërt me popullin dhe kulturën nga e cila rrëfen, ndaj mendojmë se dhe përdorimi i këtij dialektit në poezinë "Tuj ike dekës" të sjell këtë ndjenjë vazhdimësie me epikën dhe lidhjeje me kohën e trashëgimisë kulturore të epikës kreshnike. Për më tepër, përdorimi i leksikut geg ka sjellë në poezi detaje të veçanta dhe ngjyra sa lokale, aq dhe historike që forcojnë autenticitetin dhe i japin poezisë një ndjenjë.

Së dyti: fakti që "Epi i Kreshnikëve" është shkruar në dialektin gegnisht dhe  ngjarjet e tij zhvillohen (shumica) në territorin e sotëm të Kosovës është një argument i rëndësishëm për të vlerësuar lidhjen e poezisë "Tuj ike dekës" me këtë traditë epike në këto elemente:

-Përdorimi i dialektit gegnisht në poezinë "Tuj ike dekës" të krijon një ndjesi të veçantë lidhur me traditën dhe gjuhën e "Eposit të Kreshnikëve" pse duke ndarë një dialekt të përbashkët, poezia dhe epi  kanë vetëdije të përbashkët gjuhësore, që ndihmon në interpretimin dhe kuptimin e tyre në kontekstin e gjuhës dhe kulturës shqiptare. Duhet të pohojmë se dialekti gegë është një pasuri e madhe kombëtare dhe i ka dhënë historikisht një ndikim të paçmueshëm lëvrimit dhe pasurimit të gjuhës shqipe, duke qënë akoma një degë prurjeshumë e lumit të gjuhës sonë. Më thellë: dialketi gegë është një krenari kombëtare e lashtësisë së gjuhës dhe kulturës sonë, është një dëshmi e hershmërisë së etnitetit  dhe unitetit të etnitetin tonë kombëtar. Në aspektin e njohjes së historisë së gjuhës shqipe ky dialekt është “rezervati” kryesor i dijeve.Kështu, te pasazhet: "Prej bodrumi n’bodrum, prej katundi n’katund,/prej shtegu n’shteg, qafmalesh, rranxash, /pjerrinash, rrëpinash t’thyeshme. Sa k’tu sa aty.","Andërrmbytun./ Shpresëvde-kun.","Strajcat n’shpinë, t’vogjlit kalaqafun,/ t’plagosunit n’lese t’sajueme./ T’lodhun e tangall./ T’uritun, te tanë./Dergjun për nji pikë ujë." përshkruajnë thellësinë e vuajtjes dhe ankthit në kontekstin e një realiteti terrori, ku  përdorimi i fjalëve dhe imazheve të ngjashme me ato të "Eposit të Kreshnikëve" krijojnë një lidhje me traditën dhe kulturën shqiptare, duke e thelluar kuptimshmërinë e poezisë dhe të historisë së njëjëshme në epoka të ndryshme.

-Për shkak të lokalizimit të ngjarjeve të epit në territorin e sotëm të Kosovës, përdorimi i dialektit geg në poezinë "Tuj ikë dekës" krijon një lidhje të fortë me kulturën dhe historinë e këtij territori dhe zgjon në ndërgjegjen e lexuesit kujtime ngjarjesh e vendesh legjendash epike, frymëzuese për aktualitetin e poezisë. Në traditën shqiptare është e natyrëshme  që në luftra të ndryshme  sillen në kujtesë heronjtë epik dhe vendet ku kanë kryer heroizmat. Kështu psh pasazhiqë përmendëm më sipër  shpalos imazhe të landscape-it kosovar, duke e lidhur poezinë ngushtë me territorin dhe kulturën e Kosovës. Kuptimi i shprehjes së “landscape-it Kosovar” është qëndrimi ose përjetimi ndaj pamjes natyrore dhe mjedisit gjeografik të Kosovës, ku ky përjetim mund të jetë emocional, estetik, apo edhe historik në disa raste, duke reflektuar lidhjen dhe ndjenjën e poetes ndaj peizazhit dhe trashëgimisë natyrore të këtij territori. Në poezinë e Donika Dabishevci, shprehja e landscape-it kosovar nënvizon lidhjen e poezisë me kulturën dhe historinë e Kosovës.

-Përdorimi i dialektit geg në poezinë e Dabishevcit shpreh përkujdesje dhe respekt të veçantë për trashëgiminë kulturore të popullit shqiptar, duke e lidhur atë me një nga epokat më të rëndësishme të kulturës dhe letërsisë së tij. Psh, te vargjet: "Strajcat n’shpinë, t’vogjlit kalaqafun,/t’plagosunit n’lese t’sajueme/ T’lodhun e tangall./T’uritun, te tanë./Dergjun për nji pikë ujë."shprehet një lidhje e ngushtë me traditën dhe kulturën shqiptare, duke e bërë poezinë të reflektojë një nga epokat më të rëndësishme të letërsisë së saj, atë epike. Përmes dialektit geg, poezia e Dabishevcit sjell përpara lexuesin pamje autentike të eposit. Ndaj themi se, përdorimi i këtij dialekti shpreh  përkujdesje të veçantë për trashëgiminë kulturore të popullit shqiptar dhe e lidh poezinë me një prej kohërave më të rëndësishme të historisë dhe letërsisë së saj.

-Duke përdorur dialektin geg në poezinë "Tuj ike dekës", lexuesit u jepet një theks i veçantë lidhur me kontekstin historik dhe kulturor të Kosovës (dhe zonës së Shqipërisë veriore). Duke qenë se "Epi i Kreshnikëve" shprehet për ngjarje dhe personazhe që rrëfehen në këto treva, përdorimi i dialektit geg te poezia e Dabishevcit rrit ndjenjën e përputhshmërisë me trashëgiminë kulturore të kësaj zone.

-Shqipëria veriore dhe Kosova janë pjesë e rëndësishme e identitetit kombëtar shqiptar, ndaj përdorimi i dialektit geg në poezinë "Tuj ike dekës" e cila lexohet dhe në trevat jugore ndihmon në forcimin e kësaj lidhjeje identitare dhe në rritjen e kujdesit për trashëgiminë kulturore, duke  ndihmuar në ruajtjen dhe promovimin e kulturës e dialektit geg, duke e bërë atë të ndjehet e rëndësishme për të gjithë shqiptarët.

-Dhe së fundi, përdorimi i dialektit geg krijon një lidhje të ngushtë emocionale me lexuesin, veçanërisht ata që janë të njohur me këtë dialekt, pavarësisht se mund të jenë  lexues që u përkasin trevave toske. Kjo ndjesi e afërisë mund të ndihmojë në forcimin e ndjenjës së përgjegjësisë për trashëgiminë kulturore dhe historike të vendit dhe kulturës shqiptare. Psh., pasazhet: "Janë shumë. T’panumërueshëm janë./Gjithkah. Gjithkund fmijë, gra e pleq/ n’karvan t’pakthimit. Humbtinave/ kurrë t’njohuna tamam.","Arnat s’ua mlojnë brinjtë. As kockat/ Ftyrëzbardhemt. Syzgavruem/ Buzëshkrumbuem. Rrashtëkrisun / T’mavijosun" dhe "Dielli i përvlon e hana i ngrin./S’dihet ku ju errë nata e ku ju çelë dita./Për ku ja kanë mësy e ku kanë me mbërri." forcojnë lidhjen emocionale të lexuesit me poezinë e cila përdor dialektin geg, veçanërisht ata lexues që janë të njohur me këtë dialekt. Edhe pse lexuesit mund të jenë nga zona toske, ndjesia e afërisë që krijohet nga përdorimi i dialektit geg mund të ndihmojë në forcimin e ndjenjës së përgjegjësisë  për trashëgiminë kulturore dhe historike të vendit dhe të kulturës shqiptare. Kjo afërsi emocionale bën që lexuesit të ndihen të lidhur me identitetin e shprehur në poezi, duke i shtuar vemëndje përshkrimit të trashëgimisë së tyre kulturore dhe historike.

Pra, jo më kot poetja Donika Dabishevci, njohëse dhe zotëruese e shkëlqyer e  gjuhës shqipe standarte përdor në këtë poezi me interes mbarëshqiptar dialektin gegë, që shërben për të tërhequr vëmëndjen e lexuesve të trevave toske, për të thelluar lidhjen me traditën dhe trashëgiminë kulturore të epikës kreshnike, për të forcuar identitetin kombëtar dhe emocional të lexuesve, duke ngjallur një ndjenjë të përbashkët për trashëgiminë kulturore dhe historike që forcon përvojën e leximit dhe kuptimin e poezisë në kontekstin e saj më të gjerë.

 

II- Edhe pse poezia "Tuj ike dekës" e Donika Dabishevcit është e shkruar në një kontekst modern, ajo mbart një shumësi elemente tradicionale që shfaqen si truall e sfond tradicionaliteti në këtë poezi moderne. Disa elemente tradicionale  përdorur në poezinë moderne të Dabishevcit shfaqen në:

-Edhe pse poezia është shkruar në një kontekst modern, ajo mund të përdorë motive dhe simbole të lashta që janë të njohura për kulturën dhe historinë e një vendi. Për shembull, përdorimi i diellit si një simbol i dritës dhe shpresës është një motiv i lashtë që shpesh përshkruhet artet gojore epike. Psh.,"Dielli i përvlon e hana i ngrin" ku, dielli përfaqëson një simbol tradicional të dritës dhe shpresës, duke i dhënë poezisë një lidhje me motive të njohura në letërsinë epike.

-Edhe pse përmbajtja e poezisë është moderne, ajo përdor stil dhe formë që kanë rënjë në traditën letrare të popullit tonë. Në këtë poezi ka elementë të rregullt strukturore dhe stilistike që përputhen me traditënpoetike. Psh., "Janë shumë. T’panumërueshëm janë." vargje që sugjerojnë ndjenjë të skajshmërisë të dhimbjes e vuajtjes, masën e gjerë njerëzore që i përjeton ato, duke i dhënë poezisë një lidhje me historinë jo vetëm të epikës sonë por dhe të përvojës së njerëzimit, psh ikja e hebrenjve nga Egjypti, të ndjekur nga ushtria e faraonit.

-Përdorimi i gjuhës dhe dialektit gegë në poezi  sjell një ndjesi të tradicionalitetit dhe të lidhjes me kulturën dhe identitetin e një populli. Duke përdorur dialektin gegë në poezinë "Tuj ikë dekës", autorja identifikon lidhjen me traditën gjuhësore dhe kulturën epike shqiptare. Psh., vargjet në dialektin gegë: "Strajcat n’shpinë, t’vogjlit kalaqafun / t’plagosunit n’lese t’sajueme." sjellin një lidhje të ngushtë me traditën gjuhësore dhe kulturën e zonës së Shqipërisë veriore dhe Kosovës.

-Në poezinë moderne, tema e përballjes me fatin dhe vuajtjet e njerëzve është një element i rëndësishëm që përputhet me traditën e rrëfimeve epiko-lirike. Te poezia e Dabishevcit kjo temë është e pranishme dhe sjell lidhje me motivet tradicionale të rrëfimeve epike. Psh te vargjet: "Andërrmbytun./ Shpresëvdekun" përdorim i fjalëve të përbëra shpreh një temë të përbashkët kohore, të përballjes njerëzore me fatin, tema që janë motive të pranishme në letërsinë tradicionale.

-Edhe pse poezia është e shkruar në një kontekst modern, ajo mund të eksplorojë motive dhe temat e përbashkëta njerëzore që kanë qenë të pranishme në letërsinë tradicionale. Këto motive e tema, siç janë dashuria, humbja, shpresa, dhe vuajtjet e jetës, janë përdorur në  kontekstin modern, duke i dhënë poezisë një dimension të lidhur me traditën letrare. Psh: Janë shumë. T’panumërueshëm janë/ Gjithkah. Gjithkund fmijë, gra e pleq/n’karvan t’pakthimit. Humbtinave/ kurrë t’njohuna tamam” poetja përshkruan një realitet ku njerëzit përballen me vështirësi të shumta e përndjekje, pra paraqet një përvojë që është e pranishme në letërsinë tradicionale. Përvoja e përndjekjes, shpresës dhe përballjes me fatin është e paraqitur nëpërmjet një perspektive moderne, duke e bërë poezinë të lidhur me traditën letrare.

-Edhe në poezinë moderne, ka përpjekje për tu lidhur me trashëgiminë kulturore dhe historike të një populli. Kjo lidhje mund të shprehet nëpërmjet referencave të subtileve të historisë, mitologjisë, apo traditave folklorike. Në "Tuj ikë dekës", kjo lidhje shfaqet nëpërmjet përdorimit të motiveve dhe simboleve me rëndësi historike dhe kulturore për popullin shqiptar. Psh., vargjet: “Strajcat n’shpinë, t’vogjlit kalaqafun,/t’plagosunit n’lese t’sajueme./T’lodhun e tangall./T’uritun, te tanë./Dergjun për nji pikë ujë." shfaqin një pamje të përgjithshme të vuajtjeve dhe sakrificave të njerëzve, ku përdorimi i elementeve të zakonshme dhe të përditshme si strajcat në shpinë dhe kërkesa për një pikë ujë e bën këtë pasazh të lidhet ngushtë me trashëgiminë epike, historike e kulturore të popullit shqiptar, duke reflektuar një realitet që ka ekzistuar përmes shekujve dhe që vazhdon të jetë një pjesë e identitetit të tyre kombëtar.

-Edhe nëse poezia moderne shpesh eksperimenton me forma dhe struktura të ndryshme letrare, ajo ende mund të respektojë dhe përmbushë disa nga rregullat dhe konventat e formës letrare tradicionale. Në poezinë e Dabishevcit mund të ketë një përdorim të strofave, rimeve, apo metaforave, të cilat janë karakteristika të poezisë tradicionale. Psh., vargjet: "Përpjetë. Tatëpjetë." Ku paraqitet një përsëritje e fjalëve "përpjetë" dhe "tatëpjetë", duke ndjekur një strukturë të rregullt. Kjo formë e përsëritjes është një karakteristikë e zakonshme e poezisë tradicionale, e cila ka qenë përdorur për të theksuar një ide apo një emocion. Përdorimi i kësaj forme përsëritjeje në poezinë "Tuj ikë dekës" tregon respekt për formën dhe strukturën letrare tradicionale, duke e bërë poezinë të përputhet me konventat dhe normat e poezisë së lashtë.

Këto elemente tradicionale janë të integruara në poezinë moderne për të krijuar një lidhje midis kohës së sotme dhe traditës së lashtë, duke e bërë atë të pasurojë dhe të thellojë përvojën letrare dhe kulturore të lexuesit. Elementet tradicionale, përkrah të rejave dhe inovacioneve të poezisë moderne, krijojnë një harmoni dhe një lidhje midis kohës së sotme dhe trashëgimisë kulturore dhe letrare, duke e bërë poezinë të pasurojë dhe të ndihmojë në ruajtjen e trashëgimisë letrare të një populli.

Është pikërisht kjo qasje me epet dhe modernizim i  tradicionalitetit poetik që e bën këtë krijim të Dabishevcit një poezi antologjike për nga forca me të cilën e shpreh temën dhe shpalos idenë, për stilin dhe artin me të cilët është shkruar, për “dallgët” e emocioneve që ngre në shpirtin e lexuesve.

 

III-Duhet të theksojmë se poezia "Tuj i ikë dekës" e Dabishevcit  është një poezi moderne me tipare të poezisë metaforike, simbolike, imazhiste dhe realiste e ngritur ne një truall dhe sfond tradicional. Falë elementëve realist kuptimshmëria tematike dhe ideore është e drejtpërdrejtë, fakt ky që i jep forcën demaskuese dhe tonalitetin e lartë poezisë, krahas mbizotërimit të ngjyrave të forta të zezës dhe të kuqes, por duhet të theksojmë se kjo poezi ka një tipar të fuqishëm moderniteti: ajo flet me imazhe më shumë se me metafora dhe simbole, madje këto të fundit janë në shërbim të imazhit. Le të sidisim mënyrën e të “folurit” imazhist të ëpoezisë dhe ndërveprimin mes simboleve, metaforave dhe imazheve.

-Poezia përjetohet si një ikje e shpejtë dhe me rrëmujë e një grumbulli njerëzish nën presionin e terrorit  serb dhe frikës së vdekjes që ata mbartnin. Melodiciteti dhe ndjenja e lëvizjes i japin poezisë një ndjesi të fuqishme, tronditëse shoqëruar me ankthin për atë që i ndjek pas. Në qasje me  vrapimin e një turme të ikurishtë terrorizuar, poezia përdor strukturën, ritmin, dhe fjalët për të shprehur një lëvizje të shpejtë, plot ankth e tension dramatik: "Prej bodrumi n’bodrum, prej katundi n’katund, prej shtegu n’shteg", por këtë e shpreh me imazhin e bodrumit, imazhin e katundit dhe atë të shtegut, veçse kjo shprehet nëpërmjet metaforës kuptimore të vetë vargut. Shpjegojmë se në kontekstin e vargut "Prej bodrumi n’bodrum, prej katundi n’katund, prej shtegu n’shteg", metafora është  mënyra e përshkrimit të rrugëtimit ose lëvizjes së vazhdueshme në jetë, duke e krahasuar atë me një rrugëtim të nxituar, plot ankth që vazhdon pa pushim. Kjo metaforë shpreh  idenë e  ripërsëritjes së një eksperience apo një situate, duke e bërë atë të duket si një lëvizje e përhershme. Kuptimi i kësaj metaforeje është që jeta është një udhëtim i përhershëm, ku personi ecën prej një përvoje në një tjetër, nga një kohë në një tjetër, pa ndalim. Përdorimi i "bodrumit", "katundit", dhe "shtegut" paraqet një lëvizje të përsëritur dhe të vazhdueshme, duke shfaqur idenë e lëvizjes së përhershme. Unë ju them se Dabishevci  është mjeshtre e përdorimit të detajit, madje e shpreh atë artistikisht për të dhënë imazhin e kësaj ikjeje.

-Personat e plagosur e të lodhur poetja i paraqet si një karavan njerëzish, që përjetojnë  vuajtje  e dhimbje të shumta: "Janë shumë. T’panumërueshëm janë/ Gjithkah. Gjithkund fmijë, gra e pleq/ n’karvan  t’pakthimit", që shfaqin imazhet e një grupi të madh njerëzish (fëmijë, gra, pleq) që ecin "n'karvan t’pakthimit", por përdorimi i imazheve të fëmijëve, grave dhe pleqve në "karvanin e pakthimit"  simbolizon një gamë të gjerë përvojash në shoqëri, duke përfaqësuar të gjitha grupmoshat dhe gjininë. "Karvani i pakthimit" mund të simbolizojë (veçse ikjen në rastin tonë) edhe lëvizjen e jetës, ku të gjithë janë pjesë e një udhëtimi të përbashkët drejt një të ardhmeje të panjohur, në kontekstin tonë: në ikjen nga terrori serb pa një synim të qartë. Paralelisht me sa më sipër përdorimi i shprehjes "karvan i pakthimit" është një metaforë që paraqet një lëvizje kolektive, ku ky udhëtim i përbashkët në "karvanin e pakthimit" mund të jetë metaforë për ngjarjet e përbashkëta të jetës që të gjithë njerëzit përballen me to. Pra imazhi krijohet nga simbole dhe metafora dhe në këtë rast, duke forcuar densitetin artistic të poezisë. Nuk e di pse, por ndërveprimi i metaforës me simbolin në funksion të dritësimit të imazhit më sjell ndërmend fantashkencën ku dy gurë gjatë afrimit me njeri tjetrin (nga dikush) shkaktojnë rrymë neuronesh e protonesh dhe prodhojnë dritë që nxeh gurët dhe mundëson bashkimin fizik të tyre në mënyrë që nuk kuptohet se kanë qenë dy të ndarë.

-Poetja paraqet imazhe të forta për të shprehur dhimbjen që përjetojnë të ikurit : "Arnat s’ua mlojnë brinjtë. As kockat./Ftyrëzbardhemt. Syzgavruem./ Buzëshkrumbuem. Rrashtëkrisun./T’mavijosun". Imazhi i përdorur në këtë varg është shumë i pasur në detajet që përdor. Ajo që ky varg paraqet është pamja e njerëzve që janë në një gjendje të vështirë, dhe shfaq shenjat e plagëve, vuajtjes dhe dëshpërimin. Fraza "Arnat s’ua mlojnë brinjtë. As kockat." paraqet një gjendje të skajshme të urisë dhe mungesës së veshjeve. Vargjet: "Ftyrëzbardhemt. Syzgavruem./Buzëshkrumbuem.Rrashtëkrisun / T’mavijosun"  shfaqin pamjen e njerëzve të stresuar, të zhgënjyer dhe të goditur. Pasuria e figurave është  e madhe: fjala "ftyrrëzbardhemt" mund të shfaqë fytyrën e të zhgënjyerit, ndërsa "syzgavruem" paraqet sytë e errët, të lodhur e të futur në zgavra nga uria. "Buzëshkrumbuem" tregon  mungesën e buzëqeshjes ose shprehjen e zhgënjimit, "Rrashtëkrisun" sugjerojë një pozicion të mposhtur përballë vështirësive, ndërsa "t’mavijosun" mund të përkthehet si të rrahur, të godtur.

Imazhet janë fantastike, flasin më shumë se sa kronikat, mirëpo këto imazhe janë krijuar nga metaforat, psh: metafora "Ftyrëzbardhemt": përshkruan fytyrën e një personi të tensionuar emocionalisht, të zbehur nga frika. Përdorimi i fjalës "bardhëm" në fund të fjalës "ftyrrë" shpreh një gjendje zbardhjeje nga frika,.

Metafora:"Buzëshkrumbuem", në këtë rast, "buzët e shkrumbuara" shpreh një gjendje ku personi nuk ka fuqinë për të buzëqeshur apo të shprehë gëzimin, pasi i është “djegur” buzëqeshja në fytyrë. Ajo mund të shpjegohet edhe me buzë të plasura nga temperature e lartë që ka personi nga një sëmundje që po përjeton. Paralelisht kjo  është simbol i mungesës së gëzimit e optimizmit. "Rrashtëkrisun" është një metaforë që shfaq një pozicion të personit para vështirësive të jetës, duke e bërë atë të duket si i përndjekur ose i tronditur nga ngjarjet rreth tij. Metafora:"T’mavijosun" shfaq një gjendje të enjtur në tytyrë nga ndonjë goditje e mundëshme. Këto metafora janë përdorur për të forcuar me ngjyra imazhin e vuajtjes dhe të ngarkesën emocionale të tyre , duke ndihmuar në krijimin e një përshkrueshmërie më të thellë dhe të ngjyrosur për lexuesin.

Mirëpo ksëto metafora bashkveeprojnë me simbolet dhe konkretisht: simboli i arnimeve (arnat) i cilimund të simbolizojë varfërinë, vuajtjen ose mungesën e rrobave për veshje,simboli i fytyrës (ftyrrëzbardhemt që simbolizon një gjendje emocionale të stërmunduar,simboli i syve (syzgavruem) është simbol i mos ushqimit, i frikës apo ngarkesës emocionale që personi mund të ndjejë, simboli i buzëve (buzëshkrumbuem) simbolizojnë mungesë të gëzimit, buzëqeshjes, apo një temperaturë të lartë, simboli i pozicionit (rrashtëkrisun) përfaqëson një pozicion tënjeriut të mposhtur para sfidave dhe vështirësive të jetës, i tillë është dhe simboli i  dhunës së ushtruar (t’mavijosun). Pra siç shihet, ndërveprimi i metaforave me simbolet shfaqin një imazh të fortë, plot ngjyra ku mbizotërojnë e kuqja dhe e zeza, dhe me një tonalitet të rëndë që të krijon një ankth në shpirt. Specifikisht fjalët  tingëllojnë si fjalë dhe shprehje noliane (nga Noli), atë gjëmim e tingëllimë të fuqishme kanë. Le të shohim se si e shfaq imazhin ndjenjave të pafuqisë dhe të braktisjes poetja: "Ikanak t’zanun n’lak t’kohës t’nemun/ nënshtruem i janë fatit,/pa kurrnjifar bese, kurrnjifar dorëzanie,/pa kurrnji mundësi me u përvijue…", a nuk ju duket sikur flet Fishta te këto pasazhe që shfaqin ndjenjën e pafuqisë dhe të braktisjes së popullit në fatin e tyre të zi, të pashmangshëm, ku ata ndihen të dhunuar dhe nuk kanë më besim, pse nuk panë asnjë ndihmë ( e cila realisht u erdhi pas kësaj gjëme) për të shpëtuar ose për të ndryshuar situatën e tyre. Në funksion të idesë të zbërthimit të imazhit në përbërësit e tij mund të themi: Imazhi në vargun "Ikanak t’zanun n’lak t’kohës t’nemun / nënshtruem i janë fatit / pa kurrnjifar bese, kurrnjifar dorëzanie / pa kurrnji mundësi me u përvijue…" është përshkrim i një gjendjeje të pashpresë, ku elementët kryesorë të këtij imazhi janë:

"Ikanak t’zanun n’lak t’kohës t’nemun" - Kjo frazë pshfaq një gjendje të personit që është i "ikanak" (i aratisur ose i ikur nga një vend) i një kohe që është " e'neëmur" (e mallëkuar), duke aluduar se personi është nën një tension të madh, të paimagjinueshëm. "Nënshtruem i janë fatit"  shpreh nënshtrimin ndaj fatit.  "Pa kurrnjifar bese, kurrnjifar dorëzanie" shfaq një mungesë të plotë sigurie të ligjëshme në jetë, qoftë dhe kanunore, pra një person në gjendje të pashpresë, pa asnjë shans për të shpëtuar ose për të gjetur ndonjë formë të lehtësimit. "Pa kurrnji mundësi me u përvijue" shpreh një ndjenjë të mungesës së çdo mundësie për tju shmangur situatës aktuale. Realisht është imazh i një gjendjeje të përgjithshme të terrorizimit shpirtëror e fizik dhe të pamundur për ti shpëtuar, por në fakt, ky imazh përmban një seri elementësh dhe detajesh që bashkohen për të krijuar një portret të thellë dhe të pasur. Kështu, mund të konsiderohet si një imazh kompleks që përfshin disa aspekte të një gjendjeje. Mirëpo dhe ky imazh përbëhet nga simbole dhe metafora që ndërveprojnë mes tyre në formësimin e një imazhi dhe konkretisht: "Ikanak”  simbolizon një të aratisur, të ikur, që ndiqet opër tu kapur nga shteti. "Lak t’kohës t’nemun": "Laku" simbolizon lakun e litarit ku varet një i dënuar, kurse metafora "koha e nemun" simbolizon një periudhë të mallëkuar. "Nënshtruem i janë fatit” është një metaforë për një person që ka humbur çdo shpresë në jetë.

Mungesën e shpresës për të ardhmen dhe pafuqinë për të ëndërruar e shpreh te vargjet (noliane): "Andërrmbytun./Shpresëvdekun", duke na treguar poetikisht se populli i Kosovës është përballur me një situatë të tillë, sa që para saj  ndihej pa rrugëdalje.

Shikoni se çfarë dhimbje të lemerishme shfaqin  në imazhin e mëposhtëm:

"T’lodhun e tangall/T’uritun, te tanë/Dergjun për nji pikë ujë" i cili na ndihmon në forcimin e ndjenjës së tragjedisë dhe dhimbjes së përjetuar nga populli, I shprehur me metaforat: “T’lodhun e tangall","T’uritun, te tanë"dhe "Dergjun për nji pikë ujë", ku luan rolin e një simboli fraza "Dergjun për nji pikë ujë". Kjo frazë mund të interpretohet simbolikisht si dëshmi e përpjekjeve për të gjetur shpëtim ose për të përballuar gjendjen e vështirë, duke përdorur ujin si simbol i jetës, shpresës dhe shpëtimit. Uji shpesh paraqitet si një simbol i rinisë, ose paqeje, ndaj në këtë kontekst, "pika e ujit" mund të shprehë një shpëtim të vogël në një gjendje të lodhshme e të rrezikëshme. Kështu, kjo frazë përdor një imazh të thjeshtë të një resursi të nevojshëm, ujë, për të përshkruar një dëshmi të përpjekjeve për të gjetur shpëtim. A nuk ju duket si një pikturë guernikiane e Pikasos ku mbizotëron e kuqja e gjakut dhe e zjarrit bashkë, e zeza e mureve, trarëve e trupave të djegur dhe e tymit që mbulon qiellin? Nuk duket dielli gjëkundi që të ndrijë, madje dhe kur shfaqet në vargje, si për të përforcuar dhe universalizuar dhimbjen, poetja e përfshin me elementët e natyrës në “aleancë” me dhunuesit: "Dielli i përvlon e hana i ngrin/ S’dihet ku ju errë nata e ku ju çelë dita.", vargje që të krijojnë përshtypjen se janë zbritur nga epet e kreshnikëve, kaq forcë shprehin në vetvete dhe kaq dhimbje shkaktojnë, pse krijojnë ndjenjën e pafundësisë së përjetuar, sidomos me vargun e fundit: "Ata ik e deka njek!" që përfundon poezinë me një shprehje të fortë, duke theksuar mungesën e zgjidhjeve dhe pafundësinë e vuajtjeve, një  ecje e përjetëshme drejt Golgothas. "Deka" në këtë kontekst paraqet shqetësimin, dëshpërimn, mungesën e shpresës për një përmirësim, fundin.

 

IV- Vargu përmbyllës: "Ata ik e deka njek!" është i fuqishëm dhe optimist në mënyrë të njëanshme, dhe përmban një ngjallje dhe intensitet të thellë emocional. Le të analizojmë disa aspekte të këtij vargu:

Vargu:"Ata ik e deka njek!" përmban një forcë emocionale, duke paraqitur një imazh të fortë të lëvizjes dhe vendosmërisë. Fjala "ik" shfaq një imazh lëvizjeje të një grupi njerëzish duke u larguar, ndërsa "deka njek" paraqet rrezikun e madh dhe të vazhdueshëm që populli i Kosovës ka pasur për të përballuar dhe për të mbijetuar. Metaforizmi i paramilitarëve me vdekjen (deka) ka një qasje të madhe me metaforizmin e pushtuesve turq me “mortjen” që u bënin gratë dhe plakat në Shqipërinë Jugore, gjë që na tregon se heroi lirik është një  nënë, nuse apo gjyshe, pasi burat i cilësonin ndryshe turqit dhe serbët, në jug dhe Kosovë. Në këtë varg, vendosmëria për të shpëtuar (jetën) nga rreziku i vdekjes shpreh një formë të qartë rezistence dhe përkushtimi për të ardhmen. Edhe pse përballen me rreziqe të mëdha dhe mundohen të ikin prej tyre, fjalët "Ata ik" ndërkohë që "deka njek" dëshmojnë vendosmëri për të shpëtuar jetë. Të braktisësh shtëpitë me synimin për të shpëtuar jetë fëmijësh, grash dhe pleqsh në kohë lufte nga një armik  si paramilitarët, nuk është frikë, por është një vizion, pasi ikin për tu rikthyer. Kutuzovi iku, më saktë braktisi Moskën para Napoleonit, për tu rikthyer më I fortë. Shpessh herë ikja është mënyra e vetme për tu rikthyer.

Këto fjalë:"Ata ik e deka njek!"  japin një imazh të fortë  lëvizjeje të popullit të Kosovës, duke synuar në këtë “ikje” shpëtimin me qëllim rikthimin. Përdorimi i fjalës "Ata" (Ata) bën që ky varg të ketë ndjesi të përgjithshme dhe të fuqishme për qëllimin e përbashkët të gjithë popullit, jo të individit.

Melodiciteti i poezisë është i zymtë, i trishtueshëm, por përjashtimisht te vargu i fundit “Ata ik e deka njek”, melodiciteti shfaq ngritje tonesh optimizmi, deri në kufijtë e një tonaliteti triumfi. Te ky varg folja “ik” zanorja “i” e kësaj foljeje duke patur mundësinë e bashkpunimit me zanoren “a” të përemërit “Ata” japin një interval melodiciteti të gjatë  , ndërsa folja “njek” përfundon me bashkëtingë-lloren “k”, e cila e ndërpret tingullin e zanores “e” tëkësaj foljeje (“njek”), që, duke u gjendur mes dy bashkëtingëlloreve (nj dhe k) ka një interval melodiciteti shumë më të shkurtër se sa zanoret e mësipërme, duke krijuar në këtë mënyrë imazhin e mbetjes pas të “dekës” nga “ata”, shumë larg atyre që ikin, duke lënë të kuptojmë shpëtimin e tyre. Duke patur parasysh se gjithë kjo “ikje” bëhej vetëm me synim të shpëtoheshin jetë fëmijësh, grash e vajzash, të shpëtohej nderi i tyre nga “deka”, në këtë kontekst më brofi mendimi: Jo më kot autorja e ka krijuar poezinë në një qasje me epikën shqiptare: paramilitarët serbë (deka) duke dalur të mundur nga kjo luftë e pabarabartë me gratë e fëmijët, nga kjo ikje, mbeten “të mundurit epikë” njësoj  si “shkjet” në kohët epike, pra ata mbeten të  “lidhur përjetësisht në shtyllën e turpit” si në artet gojore ashtu dhe në poezinë  moderne shqipe. Pikërisht në këtë aspekt duhet parë, heroizmi i popullit në këtë “ikte” si një tyriumf i jetës. Kështu duhet lexuar ideja e kësaj “ikje” poetike, e kësaj poezie të bukur.

 

Sarandë, më mars 2024

 

 

 

 

 

DONIKA DABISHEVCI

TUJ IKË DEKËS

Prej bodrumi n’bodrum, prej katundi n’katund,

prej shtegu n’shteg, qafmalesh, rranxash,

pjerrinash, rrëpinash t’thyeshme. Sa k’tu sa aty.

Përpjetë. Tatëpjetë.

 

Janë shumë. T’panumërueshëm janë.

Gjithkah. Gjithkund fmijë, gra e pleq

n’karvan t’pakthimit. Humbtinave

kurrë t’njohuna tamam.

 

Andërrmbytun.

Shpresëvdekun.

 

Strajcat n’shpinë, t’vogjlit kalaqafun,

t’plagosunit n’lese t’sajueme.

T’lodhun e tangall.

T’uritun, te tanë.

Dergjun për nji pikë ujë.

 

Arnat s’ua mlojnë brinjtë.  As kockat.

Ftyrëzbardhemt. Syzgavruem.

Buzëshkrumbuem. Rrashtëkrisun.

T’mavijosun.

 

Dielli i përvlon e hana i ngrin.

S’dihet ku ju errë nata e ku ju çelë dita.

Për ku ja kanë mësy e ku kanë me mbërri.

 

Ikanak t’zanun n’lak t’kohës t’nemun

nënshtruem i janë fatit,

pa kurrnjifar bese, kurrnjifar dorëzanie,

pa kurrnji mundësi me u përvijue…

 

Ata ik e deka njek!

 

Timo Mërkuri

TË KËNDOSH POEZITË E AJET DUKËS

 

Nuk qe e papritur për mua dhurimi nga  Mjeshtri i Madh Ajet Duka i librit të tij me poezi “Labëri gjerdan me këngë”. Për ju që nuk e njihni unë po ju them se Ajeti është  një ndër krijuesit e grupit polifonik me iso “Kaonët” që njihet si Grupi i Delvinës por që është pjestar i festivaleve folklorike në Berat, Gjirokastër, Vlorë, Kosovë, Mali i Zi, Maqedoni e Veriut dhe në Francë ku sigurisht është fitues i disa çmimeve prestigjioze, duke arritur kuotën më të lartë në 24.11.2020 kur atij, si drejtues dhe grupit “Kaonët” ju akordua titulli “Mjeshtër i Madh”, dekoratë që ju dha në Vlorë në 100 vjetorimn e Luftës së Vlorës dhe 15 vjetorin e çertifikimit nga UNESCO të këngës sonë polifonike me iso (Iso-Polifonike) si Kryevepër shpirtërore e njerëzimit. Ata që duan ta njohin më mirë Ajet Dukën unë i ftoj të dëgjojnë këngët e grupit të tij dhe ju siguroj që do mrekulloheni njësoj si unë.

Sigurisht që Ajet Dukën e njihja si këngëtar brilant, madje isha i pranishëm dhe e duartrokita fuqishëm dekorimin e tij dhe të grupit, por nuk e dija që shkruante poezi. Megjithëatë, pavarësisht se nuk e dija që shkruante poezi nuk u habita kur më dhuroi librin e tij poetik sepse gjatë eksplorimeve të mia në thellësi të këngës iso-polifonike jam njohur me dukurinë që këngët e suksesëshme të interpretuara, kanë autorë krryesisht antarët e talentuar të grupit. Kështu ishte Neço Muko, kështu ishte Lefter Çipa, i tillë është sot Kristo Çipa ( i përmend sa për ilustrim dhe jo se janë të vetmit) dhe nuk ka arsye pse të mos jetë dhe Ajet Duka, madje unë do thoshja që jo vetëm ska arsye pse të mos jetë Ajet Duka, por detyrimisht duhet të jetë Ajet Duka autor tekstesh kënge të këtij grupi, sigurisht kur grupi do këndojë krijime të reja dhe jo ato të “vjetrat”, siç i quajmë të njohurat. Kjo nuk është rastësi, përkundrazi unë do të thoshja se është deri diku një ligjësi që kushtëzohet nga vetë natyra e këngës iso-polifonike.

Kënga iso-polifonike është një organizëm i gjallë dhe jo një instrument. Që të këndojë grupi në vijë melodike duhet që jo vetëm zërat të jenë të akorduar por edhe timbri i brendshëm i këtyre zërave të jetë në një “tel”, shprehje që do të thotë të jetë i njëshëm, deri aty sa dhe frymarja e këngëtarëve të mos jetë e ndryshueshme as si tonalitet dhe as si kohë. Ne si dëgjues të zakonshëm të një kënge nuk jemi në gjëndje të dallojmë stonimin në një fraksion sekonde të një zëri kënge apo të një këngëtari, por ata , këngëtarët, e ndjejnë këtë stonim, më shumë se sa e dëgjojnë. Po ju jap një shëmbull, dikur bashkë me dy këngëtarë të një grupi po dëgjonim këngën “Janinës çi panë sytë” të interpretuar nga një grup studentësh apo këngëtarësh skocezë dhe unë u habita kur njeri prej miqve të mi, në mes të këngës lëshoi një psherrëtimë me  fjalën “mos”. Çpate e pyeta unë i habitur? Nuk e pe, e shkeli ai- tha për një antar të grupit, në s’gabohem për kthyesin. Lere tani, skëndohet fare kështu vazhdoi miku im këngëtar. Sigurisht që unë nuk e kisha ndjerë, por miku im s’donte më të dëgjonte. Kjo ndodh pse këngëtarët e iso-polifonisë  nuk e këndojnë këngën në kontekstin e interpretimit (si diçka të mësuar në shkollë psh), ata e përjetojnë këngën.

Teksti i këngës polifonike me iso ka disa ligjësi që nuk mësohen në tekstin e fonetikës së gjuhës shqipe. Së pari zanoret nëpër fjalë mbajnë ekulibrin e fjalës, të frazës (vargut), por më së shumti mbajnë ekulibrin melodik me funksionin e tyre. Psh, gërma “e” ka si veçanti zgjatjen e saj, ndaj përdoret në fund të vargut poetik, aty ku nis iso: “Hyri prilli shkriu bora/ ma o majaveee”. Jo vetëm kaqë, por duke qënë “iso”, ajo “miraton” tekstin dhe melodinë e këngës, pse nqse ajo nuk vijon si melodi, kënga nuk funksionon. Këtë funksion në disa raste e merr dhe gërma “a” dhe “o”, por nuk jep një nivel melodic të kënaqshëm në iso, prandaj preferohet të mos përdoren këto zanore. Shikoni zanoren “u”, ajo sjell në melodi uturimë, dhimbje për vetë faktin se ajo është rritur në pjesën e dhimbëshme të jetës sonë në morte, vaje e logatje. “U e zeza, u” nis një logatje, sigurisht me origjinë dhimbjeje. Dëgjoni Zeqo Hoxhën si e fillon logatjen e tij të famëshme, me një “u uuu” që dëgjohet si një klithmë dhimbjeje shpirti, që ndonëse e zbutur nuk e ka humbur origjinën. Dëgjoni Roland Çenkon apo Erimioni Mërkurin, është kjo “u” që del nga shpirti dhe të tërheq në thellësi të dhimbjes si një gur i varur në qafën e atij që do të mbytet. Këto janë veçanësi që i ndjejnë dhe kuptojnë vetëm mjeshtrat e këngës polifonike me iso, mjeshtrat si Ajet Duka. Ka patur raste që poetë të ndryshëm kanë krijuar tekste me pretendimin që një grup tjua shndrojë në këngë. Pjestarët e grupit e kanë marrë tekstin me kënaqsi, por kanë konstatuar mungesën e këtij ekulibri të zanoreve ose bashkpunimin fin të zanoreve me bashkëtingëlloret (gjuha shqipe i ka të forta bashkëtingëlloret  dhe shpesh prishin ekuilibrin melodik të këngës, ndaj duhen shmangur nga teksti me gjithë fjalën e tyre), prandaj nuk e kanë  bërë pjesë të repertorit të tyre. Këtu poetit ska pse ti ngelet hatri, kënga ka ligjet e saj ashtu si poezia. Kjo më shumë se dituri shkollore është ndjenjë artisti kënge, ndjenjë e artistëve si Ajet Duka, prandaj qysh në krye thashë se nuk u habita kur më dhuroi librin e tij poetik.

Futja në repertorin e këngëve të teksteve poetike të njerëzve, artistë të talentuar si Ajet Duka është një shërbim i madh për këngën tonë polifonike me iso pasi i jep një fytyrë të re kësaj kënge, bashkëkohësinë, fresiknë, aktualitetin dhe më shumë edhe elegancën dhe shprehjen fine të vargut. Ju ftoj ta lexoni librin “Labëri gjerdan me këngë” të Ajet Dukës pse aty do gjeni më të bukurën e vendit tonë (jo vetëm të Labërisë), më të fresktën, aty do ndjeni krenarinë e të qenit shqiptar por dhe shenjtërinë e të qënit djalë apo vajzë i/e dashuruar, aty do gjeni tronditjen e tranzicionit të stërgjatur, dhimbjen e kurbetit, aty do gjeni shpirtin e Shqipërisë. Dhe asjo që ka më shumë rëndësi është se këto vargje janë plot me melodi, si hojet me mjaltë. Nqse jinni banorë të trevave iso-polifonike ju siguroj unë që nuk do ti lexoni poezitë, ju menjëherë do ti këngëzoni në variantin lab të këngës polifonike me iso, sepse jam i bindur që dhe Ajet Duka, para se ti shkruante, i ka kënduar më vete. Ashtu siç i këndova dhe unë gjatë leximit.

 

Sarandë, më  26.03.2024

 

Timo Mërkuri

 

MBJELLËSI I STUHIVE

Poezia "Drita e Fjalës" e Odise Kote shpreh një vështrim poetik mbi natyrën dhe fuqinë e fjalës poetike, shprehur nëpërmjet simboleve, metaforave dhe imazheve e ndërveprimin mes tyre  psh.,  fjalën (poetike) qysh në nisje e krahason si “drita e ndezur në farin anës detit” krahasim që në këtë rast shihet si një lloj metafore për arsye se:

I- Metafora e dritës (së fjalës në det) simbolizon frymëzimin dhe shpresën që poezia sjell në jetën e lexuesve, buruar nga shpirti i poetit. Krahasimi me  dritën e farit të ndezur anës detit, i cli shfaq një ndriçim të qartë, të dallueshëm në distancë pavarësisht errësirës së natës apo mjegullës, që paralajmëron detarët për rrezikun e përplasjes së anijes në brigje, duke u shpëtuar kështu jetën marinarëve dhe vetë anijen është më shumë se një krahasim. Veç sa më sipër,në kontekstin metaforik drita e farit në breg të detit interpretohet edhe si një element i përhershëm ndriçimi,  (faret rinë ndezur çdo natë) dhe duke e krahasuar poezinë me këtë dritë , poeti sugjeron se poezia e tij do të mbetet e përhershme, e rëndësishme, e nevojëshmë dhe e kërkueshme (si drita e fareve nga detarët) duke qenë një burim jo vetëm shpëtimi por edhe ndriçimi.

Për këto arsye krahasimi në këtë varg me farin është më shumë se një krahasim i thjeshtë . Kote përdor një imazh të fuqishëm për të shprehurr ndikimin dhe rëndësinë e poezisë në përjetësinë e saj, duke e bërë këtë varg një metaforë të fuqishme për fuqinë e poezisë, e cila ndizet në errësirë dhe nuk shuhet dot. Pra, poezia "Drita e Fjalës" ka një thelb të pasur që shpreh fuqinë e fjalës poetike për të ndikuar në jetën e lexuesit nëpërmjet shprehjeve të forta artistike. Në këtë analizë, le të përqendrohemi në disa prej elementeve kyçe të poezisë dhe në kuptimin e tyre.

Fraza:"E gjuajtur me gurë, "Tradhëtuar, keqkuptuar " shpreh vështirësitë që has fjala poetike, si është goditur dhe përballuar me sfida, që mund të përfaqësojë kritikën e pa merituar, apo kufizimet e soc.-realizmit etj, por që gjithsesi ajo është " mike marinarësh" duke nënkuptuar me këtë varg njerëzit që kanë njohur botën (fizikisht apo kultutalisht). Vargu :"Peng i të vdekurit" sugjeron se poezia është një peng i të kaluarës,I njerëzve që ëndërruan për atë por nuk arritën ta shikojnë, e ta shijojnë ndonëse e dëshiruan shumë atë, apo vizionin e saj. Këto vargjeve paraqesin imazhin e fuqishëm të një poezie që përjeton sfida, keqkuptime, por që gjithashtu gjen forcë dhe mbështetje në misionin e saj.

II-Të kuptojmë, në këtë shkrim nuk dua të jap kuptimshmërinë e vargjeve poetike, port ë analizoj mënyrën e shprehjes së tyre nëpërmjet simboleve, metaforave dhe imazheve që krijohen nga bashkëveprimi i tyre. Në këtë poezi, fjalët (poetike) janë personifikuar me një dritë që ndizet në errësirë, personifikim që sugjeron fuqinë e fjalës për të bërë gjëra të mëdha edhe në momentet më të errëta dhe të vështira të jetës. Ajo paraqet ngjarjet e jetës si "ngjarje të trazuara dallgësh", ku përdorimi i kësaj fraze përfaqson ngjarje të ndërlikuara e të pakëndshme, duke i krahasuar ato metaforikisht me dallgë të trazuara, duke i dhënë në këtë mënyrë një ngarkesë të fuqishme emocionale vargut, duke shprehur ndjenjat e shqetësimit, turbullimit, dhe përplasjeve të stuhishme  që mund të shoqërojnë këto ngjarje. Përdorimi i dallgëve si një metaforë për të pasqyruar ngjarjet është s e zakonshme në poezi dhe i jep ngjyrë tekstit, por këtu, dallgët përfaqësojnë një lëvizje dhe intensitet emocional që karakterizon “ngjarjet”, duke i bërë ato të perceptohen si të trazuara, të forta, goditëse apo të vështira për t'u përballur me to.

III- Le të analizojmë imazhin e fuqishëm që shprehin vargjet "Le t'ia heqin kambanës gjuhën, t'i presin krahët fjalës/atje ku ka frymë, ka edhe një shpresë", që të para në objektivin tonë shprehen: Frazat "Le t'ia heqin kambanës gjuhën, t'i presin krahët fjalës" përmbajnë disa figura artistike që i japin fuqi poezisë ku,përdorimi i kambanës si simbol për gjuhën e poezisë përfaqëson një metaforë, ku gjuhëza paraqitet si një mjet që shpreh veten, ndjesitë dhe mendimet. Heqja e gjuhëzës nga kambana shpreh një ndjenjë të cenzurës apo të mbytjes së shprehjes së lirë. Përdorimi i termit “fjalë”për  të shprehur krahët, personifikon fjalën, duke e bërë atë të duket si një krijesë e gjallë që ka krahë dhe mundësi për të fluturuar. Të gjitha këto në ndërveprim shprehen me imazh si psh.: Paraqitja e  prerjes së krahëve të fjalës është një imazh poetik që përforcon idenë e cenzurës apo të kufizimit të shprehjes së mendimeve dhe ndjenjave, duke e paraqitur atë si një proces të dhimbshëm dhe të zymtë, duke përforcuar ndjenjën e izolimit dhe të shpërfilljes së poetit, si dhe fuqinë e poezisë për të kundërshtuar dhe për të shprehur veten nën kushte të vështira.

Vargu:"Le t'ia heqin kambanës gjuhën, t'i presin krahët fjalës" shfaqet si një paralelizëm i akteve te ndërmara ndaj fjalës poetike (Plemiumi i IV psh) të ngjashëm me heqjen e gjuhëzës këmbanës. Këmbana, një simbol tradicional i komunikimit dhe thirrjes, “flet” nëpërmjet gjuhëzëz, një pjesë metalike që varet në mes të saj, si gjuha në mes të gojës dhe prodhon tingujt të ndryshëm nëpërmjet forcës dhe mënyrës së goditjes së kësaj gjuhëze në faqet e saj, të cilës duke i prerë (hequr) këtë gjuhëz e privon atë nga aftësia e saj për të folur apo për të shprehur veten. Po kështu, prerja e krahëve të fjalës është një imazh i fuqishëm që tregon se si poezia mund të ndikohet dhe të cënohet nga veprimet e jashtme, duke e bërë atë të ndihet jashtë funksioni te saj, si zogjtë kur u priten krahët.

Megjithatë poeti shpreh se:"Atje ku ka frymë, ka edhe një shpresë" duke na paraqitur një mesazh optimist dhe frymëzues. Ai thekson se edhe në momentet më të errëta dhe të vështira të jetës, shpresa për fjalën nuk humbet. Fryma, si simbol i jetës dhe energjisë, përfaqëson jetën, por edhe mundësinë e ringjalljes, edhe në mes të errësirës së ndërgjegjes. Kjo shprehje kujton lexuesin për forcën e brendshme që gjithmonë ekziston, edhe në situata të pamundura. Pikërisht këto vargje, duke sjellu një kontrast midis vështirësive dhe shpresës, paraqitur një pamje të plotë të forcës së fjalës poetike. “Dritën nuk e shuan dot,/sirena lamtumire,/barkat e mbytura,/as forma e zbrazur e bregut/lindje – vdekje”, këto vargje të shprehura me simbole dhe metafora japin imazhin që dëshiron poeti për idenë që ai mbart. Psh te vargu: "Dritën nuk e shuan dot": Drita është simbol i kuptimit, shpresës dhe ndriçimit, por ky përdorim i "dritës" është metaforik dhe përfaqëson shpresën dhe një qëndrueshmëri thelbësore në mes të errësirës dhe vështirësive., ndërsa ndriçimi i një drite të ndezur (imazh) që reziston ndaj shuarjes përforcon idenë e qëndrueshmërisë dhe forcës së shpresës. Ose le ta shohim te fraza: "Sirena lamtumire", ku sirena përdoret si një simbol i thirrjes për të ndarës, por përdorimi i sirenës si një entitet mistik që thirret për të komunikuar një ndarje është metaforik, dhe në tërësi shfaq imazhin e një sirene anieje që largohet (nga porti) duke përforcuar ndjenjën e largimit dhe ndarjes.

IV- Vargjet "Kur askund të mos më shohin, e të mos jem, poezia ime do të jetë!, fe ekzistence" shprehin jo vetëm ndjenjat e poetit por dhe besimin e tij te fjala poetike. Nuk e di pse më kujton vargun e Pushkinit “Një monument i ngrita vetes”, por le të flasim me gjuhën e analizës: "Kur askund të mos më shohin, e të mos jem" ky varg është i njejtë me shumë poetë psh. Agolli “Kur të mos jem”, madje dhe ideja e vargut tjetër vijues (në mes të librave kërkomë shkruan Agolli) veçse Kote e shpreh n ë një kuptimshmëri më të gjerë, e cila e ndryshon tërësisht vargun nga poetët e tjerë, të cituar ose jo.

"Poezia ime do të jetë!, fe ekzistence" shkruan poeti duke e shprehur fuqinë e poezisë për të ekzistuar jashtë kohës dhe hapësirës fizike. Kjo flet për një transcendencë të poezisë mbi jetën dhe vdekjen, duke e bërë atë një formë të shprehjes së përjetshme.

Përkufizimi i fjalës "fe" në kontekstin e analizuar është më tepër i bazuar në kontekstin e poezisë të Kote dhe nuk ka lidhje të drejtpërdrejtë me shprehjen e Shën Gjonit në Bibël, "E para ishte Fjala, dhe Fjala ishte me Perëndinë, dhe Fjala ishte Perëndia". Megjithatë, mund të shohim një lloj korespondence shpirtërore mes këtyre dy koncepteve, sidomos në kontekstin e simbolikës së tyre të ndjekur nga autorët respektivë.Në poezinë e Odise Kotës, "fe" paraqitet si një koncept që e tejkalon realitetin materiale dhe që është i lidhur me ekzistencën e pashmangshme, ashtu siç është sugjeruar në vargun "poezia ime do të jetë!, fe ekzistence". Kjo frazë paraqet poezinë si një fenomen që ekziston në një nivel më të lartë dhe që ka një qëllim të thellë, e cila kundërshton idenë e thjeshtësisë materiale. Në Shkrimin Shenjtë, në këtë pasazh nga fillimi i Ungjillit të Shenjtë sipas Shën Gjonit, "Fjala" është përdorur për të paraqitur Hyjin, si një koncept i përparuar, para materies dhe që është burimi dhe kuptimi i gjithçkaje. Kështu, në këtë kontekst, "Fjala" paraqet Hyjin, si fillimi dhe fundi i gjithçkaje.

Edhe pse ndërlidhja e drejtpërdrejtë midis këtyre dy koncepteve është e vështirë për tu bërë, ato kanë një element të përbashkët në qëndrueshmërinë e tyre simbolike. Të dy shprehjet paraqesin një koncept që tejkalon realitetin material dhe që ka një rëndësi thelbësore në kuptimin e ekzistencës dhe qenies. Në këtë drejtim, mund të shihen si shprehje të përpikta të një mendësie që shikon përtej realitetit fizik dhe që përqendrohet në dimensionet e thella të jetës dhe ekzistencës.

V- Vargu "Dritë e ndezur, mënyrë se si mban në heshtje atë shkëlqim ..." nga poezia e mesiperme është i pasur me imazhe dhe metafora që përforcojnë thelbin dhe fuqinë e poezisë, ku:"Dritë e ndezur"është një fillim shumë i fuqishëm, pasi drita është shpesh një simbol i kuptimit, shpresës dhe udhëzimit. Imagjinoni marinarët që lundrojnë në një det me furturë dhe befas shohin së largu dritën e farit, ata shohin tokë, shpëtim, shpresë për  ushqim e jetë. Në kontekstin e poezisë, "dritë e ndezur" shfaq një ndjenjë të fuqishme të dijes, kulturës, dashurisë për artin dhe letërsinë, pavarësisht furtunave ku jetojnë. Më kujtohet Çurçilli në një mbledhje të kabinetit kur ministri i luftës kërkoi që fondet e caktuara për arsimin dhe kulturën ti kalohen ministrisë së tij për ti përdorur në zbarkimin në Normandi, ai duke kundërshtuar tha me zë të lartë: në qoftë se këtë luftë nuk e bëjmë për arsim dhe kulturën tonë kombëtare, për çfarë dreqin tjetër e bëjmë, kush ma thotë?

Fraza:"Mënyrë se si mban në heshtje atë shkëlqim" është shpirtërore e poetit, pasi shfaq atë aftësi të fshehtë dhe të thellë të poezisë për të ruajtur dhe për të përforcuar kuptimin dhe shkëlqimin e saj në heshtje, ku heshtja në këtë kontekst interpretohet si një qetësi, ndjenjë e brendshme që përforcon fuqinë e poezisë për të transmetuar një mesazh të fuqishëm. Ndriçimi në heshtje mund të simbolizojë një lloj të vërteteje apo dijeje që shfaqet në mënyrë të heshtur.

Vargu poetik "që paralajmëron se kam mbjellë stuhitë" është një shprehje e fuqishme dhe simbolike që përforcon rolin dhe personin e poetit në poezinë e Odise Kotes. Ky varg është një kulm i shfaqjes së dëshirës së poetit që përforcon forcën dhe idenë e tij në fjalën poetike, analiza e  të cilit paraqitet si vijon:

Fraza:"Që paralajmëron":është i rëndësishëm, sepse shpalos një synim të poetit për një gjëndje apo rezultat të fuqishëm që do shkaktohet nga poezia e tij, për forcën e të cilës ai është shumë i ndërgjegjshëm.. Kjo fjalë paraqet një formë të aftësisë së autorit për të parë përtej kohës aktuale dhe për të parashikuar ose paralajmëruar për të ardhmen.

Ndërsa fraza:"Se kam mbjellë stuhitë" përforcon idenë e forcës së vargut të tij poetik dhe efektet që ai do sjellë në një të ardhme të afërt. Poeti përdor  fjalën "mbjellë" e cila shpreh procesin e krijimit dhe investimin e pasionit dhe energjisë së tij në krijimin e poezisë me një objektiv tutje fjalës. "Stuhitë" janë një metaforë e forcës dhe ndikimit të fuqishëm, të cilat janë të lidhura ngushtë me forcën që ka poezia, duke qënë larg kontekstit real e fizik që cilësohet, duke përforcuar rolin e poetit si një “Zot”, krijues i stuhive, një lloj paralajmërimi apo njoftimi për fuqinë dhe ndikimin e poezisë. Poeti paraqitet si një vizionar që mund të parashikojë dhe krijojë realitete të reja përmes fjalëve dhe imazheve të tij. Ky varg shfaq shpirtin dhe misionin e poetit për të shkaktuar ndryshime dhe për të përforcuar kuptimin dhe ndjenjat e lexuesve përmes krijimeve të tij poetike. Ky është synimi më i plotë i fjalës së poetit, e thënë poetikisht nga Odise Kote.

VI- Stili poetik i përdorur në poezinë "Drita e Fjalës" të Odise Kotes, është një shembull i qartë i krijimit të artit modern poetik. Kjo poezi përdor një varg teknikash të ndryshme për të krijuar një përvojë të thellë estetike dhe emocionale për lexuesin. Disa nga këto teknika përfshijnë simbole, metafora, personifikime, dhe ndërveprime që sjellin imazhe të ngjarjeve, emocioneve, dhe mendimeve më shumë se sa do të mund të bënte një paraqitje e drejtpërdrejtë e tyre. Në këtë kontekst, simbolet janë elemente thelbësore të poezisë së tij psh., drita e fjalës përfaqëson fuqinë dhe ndikimin e fjalës dhe poezisë në përgjithësi. Kjo dritë simbolizon shpresën, frymëzimin, shpirtin e poetit dhe vlerën që fjalët kanë në jetën tonë. Metaforat dhe personifikimet, të tilla si "sirena lamtumire" dhe "barkat e mbytura", e pasurojnë kuptimin e poezisë duke i dhënë jetë objekteve dhe dukurive abstrakte. Një ndërveprim i tillë i elementeve stilistike krijon një përvojë të thellë poetike dhe lejon lexuesin të zgjerojë gamën e interpretimeve nëpërmjet imazheve dhe ndjenjave që shprehen. Kjo poezi është një përfaqësim i fuqishëm i krijimit të artit modern poetik, ku shprehja estetike dhe emocionale lind nga kombinimi i teknikave të ndryshme letrare dhe shprehive artistike.

Në poezinë moderne, ky lloj krijimi poetik ka një vlerë të jashtëzakonshme. Ai lejon shprehjen e ideve dhe emocioneve në një mënyrë unike dhe të sofistikuar, duke e bërë poezinë të jetë më shumë se thjesht një kombinim i fjalëve, por një eksperiencë e thellë e reflektimit dhe kuptimit të botës dhe vetvetes. Kjo shkëlqen në  epokën tonë kur shprehja poetike është shumë e vlerësuar për aftësinë e saj për të shfaqur kompleksitetin e njerëzimit dhe për të frymëzuar reflektim dhe ndërgjegjësim.

Gjithashtu, theksojmë se ky stil ofron një liri të madhe për shprehjen e emocioneve, mendimeve, dhe përvojave nëpërmjet teknikave letrare të ndryshme. Një aspekt i rëndësishëm i kësaj lirie stilistike është aftësia për të shkruar në një mënyrë që është më abstrakte dhe subjektive. Poezia moderne shpesh përdor simbole dhe metafora të pasura për të shfaqur përvojat njerëzore në mënyra të hapura për interpretime të ndryshme. Kjo lë lirë lexuesin të gjejë kuptime të ndryshme në poezi, duke e bërë atë një përvojë të fuqishme dhe personale.

Në kontekstin e poezisë moderne, krijimi i artit poetik përveçse përpiqet të japë një pamje të botës së jashtme, fokusohet më tepër në shfaqjen e botës së brendshme, emocioneve, konflikteve dhe gjendjeve të ndryshme psikologjike. Kjo krijon një lidhje të ngushtë mes poezisë dhe lexuesit, pasi lexuesit mund të ndjehen të identifikuar me përvojat dhe ndjenjat që shprehen në poezi, ndoshta me një fjalë, me një figurë apo me një kuptimshmëri.

Pra, në poezinë moderne, si poezia “Drita e Fjalës” e Odise Kotes përdorimi i simboleve, metaforave, personifikimeve dhe ndërveprimeve të ndryshme është thelbësor për të shprehur mendime, emocione dhe përvoja në një mënyrë që tejkalon thjeshtinë e fjalëve të drejtpërdrejta. Kjo është e rëndësishme për shkak të shkallës së gjerë të kompleksitetit të shoqërisë dhe jetës moderne, si dhe përvojave të thella dhe të ndryshme që njerëzit përjetojnë.

 

Sarandë, më mars 2024

 

 

Odise Kote

Drita e fjalës ...

 

Kur askund të mos më shohin,

të mos jem,

poezia ime do të jetë,

ajo drita e ndezur në farin anës detit.

E gjuajtur me gurë,

tradhëtuar, keqkuptuar,

ama mike marinarësh,

peng i të vdekurit.

 

Udhëtarët që erdhën kësaj ane të botës,

të gjithë të rinj,

ngjarje të trazuara dallgësh,

baticë - zbaticë

shënjuan në kujtesë.

 

Le t'ia heqin kambanës gjuhën,

t'i presin krahët fjalës,

 

Atje ku ka frymë,

ka edhe një shpresë.

 

Dritën nuk e shuan dot,

sirena lamtumire,

barkat e mbytura,

as forma e zbrazur e bregut

lindje - vdekje.

 

Fillestare në agim,

zhgënjyer në perëndim.

Thelb historie,

ku mbin fara e një tjetre ...

 

Kur askund të mos më shohin,

e të mos jem,,

poezia ime do të jetë!,

fe ekzistence.

 

Dritë e ndezur, mënyrë se si

mban në heshtje

atë shkëlqim ...

 

që paralajmëron se kam mbjellë stuhitë ...