Vrasja e Kostandos dhe myslimanizimi i fshatit N.
Fletë të shtuara në defterin e gjashtë
Nga novela “Thomai që mbolli kripë”
Tokë buke, s’ka fare, po të përjashtojmë këtu bahçet reth shtëpive ku mbillnin pak zarzavate e shumë pemë. Për këtë arsye bukën e siguronin ose duke tregëtuar bulmetërat që prodhonin vetë ose me kusarira në fshatrat e fushës.
Bënin si bënin dhe e shkonin motin.
Po ja që në fshat banonte edhe Stefan Gjoni, i cili kishte një tufë kalamaj për të ritur dhe një sëmundje, që se linte të vraponte a së paku , të ecte shpejt që të siguronte ushqimin për familjen.
Po ti shtosh këtyre edhe dy pleqtë që kishin zënë krevatin, atëherë e kupton vetë se dhe beharin e kishte dimër, i ziu burrë.
Jip e mir e s’po gjënte dot zgjidhje për hallin që kish. Se taksat qenë seç qenë për të.
Kur jip ato, sikur jipte shpirtin.
Një javë nuk çohej nga krevati.
Po ja që një ditë, kur vate në Tepelenë, takoi një të njohurin e tij dhe i qau hallin e fukarallëkut që i kishte zënë çatinë e shtëpisë.
Ky e dëgjoi sa e dëgjoi, atje në shtëpinë e tij ku e priti mikun dhe më pas i tha që të priste pak sa të thëriste vëllanë e tij më të vogël e ta kuvendonin më gjërë këtë punë.
U pataks kur pa që hyri në odë një hoxhë.
Nuk e besoi kur i thanë se qënkish vëllai i mikut të tij, të cilit i kishte zënë shtëpinë.
Atëherë u kujtua që miku thirej me një emër mysliman, a Meleq a Maliq, s’e mori vesh mire, se ai e thiri Milo, me emërin e parë.
Hoxha ja nisi urtë e butë muhabetit.
Dhe zgjati shumë ai muhabet.
Të nesërmen i vajti vëllait të mikut, domethënë hoxhës në xhami.
Tre orë muhabet edhe atje.
Kur iku, mori me vete nga hoxha një kartë defteri me ca shënja që quheshin gërma dhe që po të dije t’i lexoje, do mësoje se ai, Stefan Gjoni nuk ishte i krishterë po qe bërë mysliman dhe quhej Sabri Gjoni.
Por ajo që i duhej më shumë Stefan apo Sabri Gjonit dhe që hoxha ja kish treguar me gisht, qenë ca shkaravina që, po të lexoheshin, kuptoje se thoshnin që të mos i mireshin këtij Sabriu apo Stefani kjo dhe ajo taksë që paguheshin nga kaurrët.
Ama, kjo pjesë e kartës së defterit qe vërtet e bekuar dhe s’ka rëndësi në se qe bekuar nga Muhameti apo nga Krishti.
Një të vajtur në fshat dhe mblodhi familjen,domethënë babanë, nënën,gruan e fëmijët dhe u tha se ai qe bërë mysliman, pra dhe ata qenë bërë myslimanë.
Gruaja ja dha ulërimës.
-Dëftomi ku janë ato gjashtë vromat e vërtomat që do i marësh gra. Pa në i lënça unë të futenë në shtëpi. Me mashan të skuqur do t’ua djeg atë përposh. Vromat e Anadollit.-ulërinte e zeza grua e vër lotët.
Për punën e synetit nuk e pyeti fare.Do e verifikonte vetë këtë gjë.
Mjerë i ziu burrë po të kishte mungesa.
I jati u ngre në këmbë dhe duke thënë si me vete –s’ka vënd për mua këtu-ju drejtua plakës me reptësi;
-Çohu e mer rraqet e tua dhe të shkojmë te Kosta përposh.
Kosta qe djali tjetër, i cili kishte ndërtuar shtëpi në lagjen e poshtëme.
Ja tani, djali i madh, tek ai që kishte varurë tërë shpresat, i bën proçkën e padëgjuar, i thotë se e ka prerë atë, domethënë është bërë synet, pra dhe është bërë mysliman.
Epo ai burrë plak nuk e tradhëtonte Krishtin tani në pleqëri.
Kështu, nga ulërimat e gruas dhe nga ikja e pleqve, ndodhi që lajmi u muar vesh që atë natë.
Asnjëri në fshat nuk vuri gjumë në sy.
Të nesërmen, prifti i fshatit u ra këmbanave si për gjëmë dhe që nga hieroria e kishës shpalli shkishërimin e atij që kishte braktisur Krishtin.
-Të gjithë ne bijt e kishës dhe besnikët e zotit tonë Jezu Krisht jemi këtu.
Vetëm një dele mungon.
Delja që e braktisi vetë rrugën e zotit,-shpalli prifti solemnisht- shpejt do jetë në dhëmbët e ujkut.
Shkoi një muaj dhe asnjë nga fshati nuk trokiti te shtëpia besimshkelëse krishtmohuese. Fëmijët e fqinjëve shkonin anës gardhit, hidhnin ndonjë gurr në oborin e shtëpisë dhe iknin me vrap.
Por ja që një nga këto ditë ja behu në fshat taksidari me një tufë zaptijesh turq.
Filloi ceremonia e pagimit të taksave te ai shesh i fshatit që quhej Sheshi i Taksave. Zhurmë e shamata njerëzish e blegërima bagëtish, vënie njerëzish në radhë, nën zërin monoton të taksidarit.
Të gjithë emrat u thirën.
Bile, edhe emri i Koço Balit i cili kishte vdekur para pesë ditëve.
Kryeplaku i fshatit kishte qënë i sëmurë nga të ftohtit, kishte zënë shtrojat dhe nuk kishte bërë fshirjet e duhura dhe familja e të ndjerit nuk pati kohë të njoftonte në Tepelenë, që t’i hiqej emri nga defteri i të gjallëve.
Dy sahat u morën me këtë punë.
Doli gjithë fshati shahit që Koçua kishte vdekur dhe pesë më pleqtë e fshatit vurën gishtin me mellan në një fletë defteri që kishte qëndisur taksidari.
U hoq emri i Koços dhe u vu në vënd të tij emri i të birit, i cili dhe ai u hoq nga një fletë defteri tjetër.
Taksat u paguan një për një.
Në rëmujën e përgjithëshme, askush nuk i kushtoi rëndësi faktit që taksidari thiri emrin e Stefan Gjonit. Sipas regullit, i thiruri në emër, do vinte bashkë me taksën, domethënë me bagëtinë, mishnin,djathin, leshin, vezët, pulat etj etj.
Taksidari hapi sytë kur pa Stefanin që shkonte serbez serbez mes zaptijeve, duke nxjerë në ecje e sipër një defter të palosur nga xhepi të cilën ja zgjati taksidarit.
Ky, e lexoi një herë atë kartë dhe nga që nuk e besonte atë që lexonte, nisi ta lexojë përsëri.
Lexo një fjalë e ngri sytë e vështro Stefanin. Lexo fjalën tjetër e vështro përsëri Stefanin.
Zaptijet qenë afruar dhe të habitur vështronin herë Stefanin e herë taksidarin.
Ky fshat u kishte nxjerrë gjithmon telashe turqve, ç’ne tani u nxirte karta defteri.
Fshatarët vetëm atëherë u kujtuan që Stefani nuk qe Stefan po qe Sabri.
Taksidari, pasi mbaroi së lexuari kartën , e palosi një herë më dysh e pastaj përsëri më dysh dhe ja zgjati fshatarit që ja dha. Pastaj, vuri dorën në zemër dhe ndërsa e çonte në ballë, bëri një përulje nga Sabriu dhe diçka i tha turqisht.
Me siguri e përshëndeti.
Se ç’përshëndetje qe, nuk u muar vesh, po të gjithë panë Stefan Gjonin të largohej qetësisht nga sheshi i taksave.
Pa paguar asnjë kokër vezë, pa le më pulë apo gjel që jo e jo nuk dha.
Vërtet u largua qetë qetë, po thellë ne sy i kishte mbirë, si një qiparis në vareza, pikëllimi.
Qe i vetmi që nuk paguante taksë.
Qe i vetëm në fshat.
Atë mbrëmje në shtëpinë e Sabriut trokitën fqinjët e tij. Më von erdhën edhe disa të tjerë e ja nisën bisedës nga e para.
Biseda zgjati gjer më të gdhirë dhe të dielën në kishë munguan edhe pesë familje.
Prifti, përsëri i shkishëroi si të pafe, si feshkelës etj etj.
Kur erdhën vitin tjetër zaptijet me taksidarin, kryefamiljarët e lagjes së sipërme nxorën të tërë nga xhepat kartat e mara në Tepelenë.
Taksidari u ngrit nga vendi në heshtje dhe u nis bashkë me zaptijet për në lagjen e poshtëme.
Kështu ndodhi që lagjia e sipërme u myslimanizua në fshatin N. dhe kishën e fshatit që ishte në atë lagje e bënë xhami.
Si e qysh?
Kollaj fare.
I lyenë me gëlqere muret, ku qenë pikturuar shënjtorët. Këmbanoren e ndryshuan pakëz, duke hequr këmbanën dhe duke e bërë minare. Një djalë i lagjes mësoi ca muaj në Tepelenë dhe kur erdhi në fshat, hipi në majë të minaresë dhe ja dha një sokëllime që, hajde e dëgjoje. Apo s’qe dhe në turçe apo arabçe, hajde kuptoje seç thoshte.
Me një fjalë, ky na u bë muezini i fshatit.
Apo i xhamisë, quaje si të duash.
Po lagjia e poshtëme vijonte të mbante ortodoksinë me kokëfortësi. Bile prifti i kishës së lagjes së sipërme, nisi ti bëjë shërbesat intensivisht në lagjen e poshtëme, dhe kathe ditë, kur i binte këmbanës në mbrëmje, zinte e mallëkonte xhaminë në lagjen e sipërme.
I bënte thirje Jezu Krishtit që të vinte sa më shpejt, që të rimirte kishën e kthyer në xhami dhe bagëtinë e tij që po ja hante ujku mysliman.
Ama, sa për mallëkime, muezini i lagjes së sipërme nuk mbetej pas.
Pasi tallej me shënjtorët dhe sidomos me shënjtoret, që mbeteshin me barrë me aromen e trëndafilit, pasi tallte dhe tri a katër librat e tyre të shënjtë, që kaurrët i quanin bibla dhe ngrinte lart të vetmin libër të shënjtë në botë që quhej kuran, pasi shante Jezusin dhe mburte Isën, i bëntë paçet,dmth i jipte munxët lagjes së poshtëme, duke e nëmur të tërë.
Belaja në këtë punë qe se shumë familje kishin shtëpinë e njërit vëlla në lagjen e sipërme dhe shtëpinë e vëllait tjetër në lagjen e poshtëme.
Stefani i lagjes së sipërme që u bë Sabri dhe që që falej në xhami, siç ju thashë më sipër, kishte për vëlla Kostën e lagjes së poshtëme, i cili falej në kishë.
Mbiemrin e kishin të njëjtë,Sabri Gjoni e Kostë Gjoni.
Të njëjtë e kishin dhe babanë edhe nënën.
Ama fëmijët e tyre dolën më të fituar nga kjo gjullurdi fetare në fshat.
Mba vesh vetë;-Bëheshin pashkët e skuqeshin vezët në lagjen e poshtëme.
Suleshin fëmijët e Sabriut te shtëpia e Kostës dhe ha e çukit vezë, kush të thyente më shumë. Vrap edhe te prifti tu fuste në gojë atë bukën e bekuar që quhet naforë.
Vinte bajrami, ngopeshin me hallvë fëmijet e Kostës te shtëpia e Sabriut.
Vrap edhe në xhami, kur shpërndaheshin mish falas për të varfërit apo hashure.
Ama, duhet të themi se nëna e Kostës dhe e Sabriut, u sëmur e zuri shtratin dhe pas një jave vdiq te shtëpia e Sabriut në lagjen e sipërme, ku kishte shkuar të shikonte nipërit e mbesat.
Kur po i dilte xhani, e la me amanet që të varosej me prift dhe vëllezërit të ruanin vëllazërinë dhe jo kishën e xhaminë.
Ndryshe nga sa mund të mendohej, nuk bëri ndonjë përshtypje vajtja e priftit në lagjen e sipërme te shtëpia e Sabriut, për shërbesat e fundit të së ndjerës, të cilën e varosën te lagjia e poshtëme.
Ai prift aty qe ritur e aty do vdiste.
Që do vdiste prifti , kjo dihej se ishte i shkuar në moshë.
Po që do vdiste nga shpata e një djali të lagjes së sipërme, kjo nuk pritej.
Kjo ndodhi atë mot, që ushtria turke sulmoi lagjen e poshtëme të fshatit N.
Qe behar ajo ditë që lagjia e poshtëme u gdhi me ushtarë turq.
As me shi e as me borë, por me zabitë turq në çdo derë shtëpie.
Nga tri e nga katër.
Duke u dhënë urdhërin e prerë që të mblidheshin te sheshi i kishës.
Me burra e gra, me pleq e fëmijë.
Edhe me foshnjat e djepit.
Te sheshi i kishës, i priti koka e priftit e ngulur në një hu gardhi.
Trupi me raso qe shtrirë pak më tejë.
Von u muar vesh se këtë e kishte bërë, Meleqi, djali i Petros, ose më saktë djali i Muharemit të tanishëm, nga lagjia e sipërme.
E kishte bërë për të fituar simpatinë e spahiut , duke shpresuar se do ti jipte shpërblim e do e ngrinte në gradë.
Boll mbeti dyfekçi i vogël.
-Erdhi koha të të njohim-i kishte thënë spahiu rrugës.
U mblodh lagjia e poshtëme, e gjitha.
E rethuar nga zaptijet nga të tëra anët.
Pastaj spahiu, duke dalur në mes të sheshit, i ftoi të tërë banorët që të ndiqnin shëmbullin e vëllezërve të tyre të lagjes së sipërme dhe të ndëronin fenë.
Do kishin plot favore, bile edhe më shumë se ata të sipërmit.
Në heshtjen e përgjithëshme, dëgjoheshin hapat e banorëve të lagjes së sipërme, që nxitonin të vinin e të shihnin se ç’kish bërë vaki në lagjen e poshtëme. Ç’qe ajo ushtri e pse qenë mbëledhur te sheshi i kishës së vogël. As e kremte qe dhe as ndonjë festë tjetër. Pastajë, ç’ne turqit në festat ortodokse të vëllezërve të tyre.
S’binte erë e mirë kjo punë, jo.
-Ti-tha spahiu dhe zgjati dorën drejt një vajze të re që e kish përpara-ti, moj si e ke emrin.
E bija e Panajotit, Kostandua, të cilës ju drejtua spahiu, uli kokën e nuk foli.
E kush nuk e dinte emrin e Kostandos flokëverdhë në të shtatë fshatrat e malësisë së Tepelenës. Pas saj kishin rënë në sevda të tërë djemtë, aqë sa i kishin ngritur edhe këngë.
Kostando leshëraverdhë
U’ për ti do prish Qabenë
Do t’a vras dhe Muhamenë
këndonin djemtë myslimanë të lagjes së sipërme për Kostandon e krishterë.
E vërteta është se këtë këngë, e ngriti dhe e këndoi i pari Hamzai, djali i Nashos që qe kthyer në Novruz, por këngën e pëlqeu gjithë djalëria.
Mbi të gjitha, këngën e pëlqeu vetë e zonja e punës, domethënë Kostandua.
Kështu, nga kënga u mësua dhe fakti, që dy të rinjtë qenë takuar e kishin biseduar bashkë gjërë e gjatë te përroi i Gorricës, një ditë vjeshte.
Atëherë u sqarua edhe fakti se kënga bënte fjalë, jo për profetin, po për Muhametin e Shefqetit, një djalë çapkën i lagjes së sipërme, që i kishte rëmbyer një ditë shaminë e kokës Kostandos, për të shpallur kështu sevdanë e tij.
Por Kostandua , në vënd të premtimeve, i vërviti gurrët dhe i ziu djalë iku në shtëpi më dy xhunga pas koke.
Nuk fliste shumë Kostandua.
Flisnin sytë për të.
Dhe tani, ja ku po heshtte para spahiut, siç heshtëtë gjithmon.
-Mirë bën që e ke haruar emrin e parë-vazhdoi spahiu majë kalit-tani e tutje do quhesh Aishe. Përsërite emrin e ri, tani, këtu para meje.
Kostandua qe mësuar që djemtë ti bënin lajka e ti flisnin me përkëdheli, ca nga bukuria e saj dhe ca se qe e bija e kapedan Panajotit me famë. Kjo ndoshta qe arsyeja që nuk e llogariti shumë spahiun, ndonëse një frikë e fshehtë i përshkoi palcën e kurizit, si një mornicë.
Dhe me hakë.
Nuk e kishte aty në shesh të kishës babanë.
Po pavarësisht nga kjo, në mes të gjithë atyre fshatarëve, s’ja pati dhe shumë frikën këtij spahiu kapadai e mustaqelli.
Koka e prerë e priftit qe haruar .
Do bënte mirë ta kishte patur parasysh, kur krenare ju përgjegj spahiut;
-Unë jam Kostandua. Atë Aishen tënde nuk e njoh.
Një shënjë dha spahiu dhe tri zaptije me shpatë në dorë, u hodhën e vranë në vënd nënën e Kostandos, e cila doli para vajzës. Mes ulërimave të grave, rrëmbyen Kostandon dhe e gjunjëzuan para spahiut.
U dëgjuan ca fjalë turçe dhe u pa një kalorës që u afrua.
Zaptijet nxorën një litar dhe njërën anë e lidhën te shala e kalit dhe anën tjetër, o perëndi, e lidhën te gërsheti i Kostandos dhe pas një shënje të spahiut, kalorësi u nis me revan.
Në mes të ulërimave të përgjithëshme, askush nuk e dëgjoi ulërimën e kapedan Panajotit, që qe i fshehur pas murit të varezave e ndiqte zemërdridhur ngjarjen, duke pritur çastin e përshtatshëm për të dhënë kushtrimin.
Po në vend të atij çasti, erdhi lemeria për të bijën.
Me dy jataganë në dorë u sul mbi zaptijet turq dhe nuk shikonte kë vriste e kë priste.
Ulërinte, i ziu baba, mes turqve që vriste e që e ndiqnin, dhe vraponte të arinte kalin që tërhiqte zvarë të bijën.
Ashtu ra i goditur nga dy plumba në shpinë, me jataganët drejtuar nga kali që ikte e ikte me revan, duke e copëtuar gurrëve të bijën.
Burrat e tjerë dhe gratë, kishin nxjerë thikat e fshehura në rroba dhe me to kishin nisur të qëllonin mbi turqit.
Qenë malësorë, lebër, luftëtarë dhe hajdutë, ndajë dinin të qëllonin mirë me thikë.
Mirnin armët e turqve të vrarë dhe binin dhe vetë të grirë nën jataganët turq.
Djemtë e lagjes së sipërme, që qenë afruar pas rethimit turk, posa panë rjedhën që mori ngjarja, e haruan fare Muhametin dhe Krishtin, kishën e xhaminë dhe kujtuan vetëm që atje poshtë, qenë vëllezërit e tyre që po thereshin nga turqit.
Ndajë, pa pritur urdhër e komandë, rrëmbyen jataganët e dyfeqet dhe u vërvitën mbi turqit e ja nisën labçe, ashtu siç dinin vetë, pre e gri mbi ata turq.
Dhe binin edhe vete të vrarë.
Hamzai i këngës së Kostandos u vra me plumb në kokë te sheshi i kishës.
Pak më tejë qe shtrirë dhe Muhameti i prerë me jataganë.
Djemtë e të dy lagjeve, myslimanë e të krishterë, luftonin e binin përkrah njeri tjetrit.
Po dëmi qe shumë herë më i madh se të vrarët e të plagosurit.
Meleqi, jo vetëm që kishte vrarë me dorë të tij priftin dhe i kish vënë zjarrin kishëzës së vogël të ndërtuar me dru lisi, kish grirë e kish prerë burra e gra, por ajo që ka më shumë rëndësi, me këtë sulm kishte vrarë besimin e fshatarëve ortodoksë të lagjes së poshtëme, për bashkjetesë paqësore me vëllezërit e tyre myslimanë të lagjes së sipërme.
Sepse, ndonëse i panë vetë djemtë e lagjes së sipërme tek vërviteshin mbi turqit, të vrarët e tyre dukeshin më shumë e më mire atje tek qenë, të mbuluar te vareza e vogël e kishës së djegur.
Ndajë u ngrenë dhe ikën fare nga fshati, duke zbritur në fshatrat ortodokse.
Ata që mbetën në N.,sidomos ata të lagjes së sipërme, qenë bërë si me hije.
Ecë rrugës e kthe kokën prapa, se mos i zinte ndokush.
Flitej se natën endej në të dy lagjet kali i murmë, që tërhiqte zvarë Kostandon e bukur, të lidhur te gërsheti i saj i gjatë e i verdhë.
Te ai gërshet, që do preferonin të varnin veten djemtë e fshatit sevda humbur.
Lagjia e poshtëme, e boshatisur, me shtëpitë gërmadha dukej si një var i hapur që gatitej ti përpinte të tërë. Fëmijët trëmbeshin të shkonin e të loznin aty, gratë padashje bënin kryqinin e haruar e të braktisur, sa herë që shikonin në atë drejtim.
Plakat logatnin vajtime duke ecur rrugës dhe djemtë u thinjën para kohe.
Filluan të mos venin në xhami, duke përfituar nga fakti , që edhe hoxha qe larguar nga fshati. Po dhe një inat e kishin me xhaminë dhe me hoxhën për gjakun që u derdh te lagjia e poshtëme.
E pranuanë ndërimin e fesë që të shpëtonin nga taksat, por jo të shpëtonin nga taksat duke vrarë vëllezërit. Pastaj hoxha u kishte thënë që nuk do derdhet gjak në fshat, as ndër myslimanë as ndër kaurrë. Kështu thotë feja e re. Këtë e mbanin mënd mirë fshatarët.
Tani na del që hoxha i kish gënjyer, pra duhej sikterisur nga fshati hoxha dhe xhamia bashkë. Domethënë duhej të ktheheshin në kaurrë prapë. Por edhe që të ktheheshin në kaurrë, s’kishin as kishë dhe as prift që t’u hiqte mallëkimin që mbartnin mbi vete si Krishtmohues.
Vërtet, që njerëzit s’dinin ç’të bënin.S’dinin ku të venin për t’u lutur e për t’u falur.
S’dinin dhe kujt ti faleshin dhe si të faleshin, duke u përulur në gjunjë apo duke bërë kryqin në këmbë.
Në këtë boshllëk fetar, dikush hodhi fjalën që, të ngriheshin e të venin si fshat në atë kasabanë larg, në Berat, atje ku qenë ca priftërinj të ditur, dhe të faleshin e të kungoheshin prapë, për tu ribërë apo për tu rikthyerë në kaurrë. Tamam si ajo delja e humbur që kthehet vetë darkave në vathë. Ashtu të ktheheshin dhe ata në fshat, të ripagëzuar e të falur nga mëkati.
Atyre që s’do tu njihej falja, të venin larg e më larg fshatit.
Dhe kjo do qe bërë, sikur në këto ditë debati e mëdyshjeje, të mos vinte në fshat një dervish i varfër dhe i leckosur, i cili kërkoi bukë e strehim.
Pas një muaji e ca, kisha, e kthyer njëherë në xhami u shndërua në teqe dervishësh.
