NË PAKOHË ME ADOLESHENTIN E BRENDSHËM

 

 

 

Nga Timo Mërkuri

Poezia “ Adoleshenti im”e Fatmir Terziut vjen si një rrëfim i zhdërvjellët; herë i ngrohtë e herë i thukët, ku fjala nuk është thjesht mjet shprehjeje, por është udhëtimi i brendshëm i poetit. Ajo portretizohet si formë e lirë përsiatjeje, që shpesh i shmanget vijës së drejtë të kohës dhe logjikës së ngurtë, duke gjetur strehë në "pakohë", aty ku rrahjet e zemrës së adoleshencës përplasen me mendimin e pjekur. Terziu nuk shkruan për të rrëfyer, por për të gdhendur ndjesinë, për të ndalur çastin në një formë të pastër artistike. Ai ndërton një poezi të mbështetur mbi kujtesën, ëndrrën, filozofinë dhe frymën e përjetshme adoleshente të poetëve.

Kjo poezi, është një ndër ato që kërkon një lexim të ndarë, të qetë dhe të kujdesshëm. Për ta kuptuar në thellësi ndërtimin e saj emocional dhe artistik, është e domosdoshme të shihet në dy pjesë të dallueshme:

– Pjesa e parë, që përfshin pesë strofat e para deri te vargu “mendoj se për mua gjithkush ka nevojë”, përqendrohet në përjetimin e brendshëm, në kërkimin e kuptimit të vetvetes në raport me pakohën.

– Pjesa e dytë, që nis me vargun “E kështu diku në një cep të ëndrrës” dhe shkon deri në fund, përshkohet nga takimi metafizik me poetin e ikur (Ruka) dhe zbërthen thellësisht kuptimin e artit si vazhdimësi ëndrre dhe përjetësimi në pakohë.

I-Në këtë udhëtim poetik që nis me fjalët “Po planifikoj të udhëtoj në pakohë / për një pakohë që nuk ha e nuk pi”, poeti nuk kërkon kohën që matet me orë, por atë që pulson në mendje e shpirt, atë që realisht nuk e planifikon dot. Ai nuk kërkon thjesht të udhëtojë si njeri, por si “një adoleshent që ëndërron një orë”  i pafajshëm, i paformuar, i etur për befasi e mistikë. Pakohësia nuk është zbrazëti, por është një hapësirë e poetit ku koha nuk ka porta, nuk  ka çelës, një vend ku mund të mbetesh “duarbosh”, por me shpirt të mbushur.

Në këtë udhëtim ai nuk ndalet te realiteti, përkundrazi ai “zbret diellin në një oborr / dhe me sy i bashkon dy brigje”, shndërron vizionin në akt krijimi, duke bërë një “orë me një shkop” thjeshtësi fëminore e mbushur me kuptimshmëri të madhe, pse kjo orë nuk mat, por ndjen.

Në një çast qetësie, me një birrë në dorë, ai dëgjon mendimin e tij ,një mendim që s’e ka braktisur, adoleshenca: “Ndërsa pi pak birë / e kuptoj që mendimi im ka mbetur adoleshent, / ashtu i pirë duke pirë, / do të vdes, më pëshpërit ai, do të vdes, / nuk ka gjë më të mirë!”. Kjo është një vetëthirrje, një dëshirë për të vdekur siç ka jetuar: me pasionin e një të riu që nuk pranon zbutje. Çuditërisht në moshën e adoleshencës mendohet më shumë për vdekjen dhe për dhimbjen që len prapa, pse “mendoj se për mua gjithkush ka nevojë”.

Ai sheh botën përreth dhe trishtohet: “njerëzit kanë vetëm mish të ngrirë”, dhe adoleshentët,  ata të rrallët , “shohin ëndrra deri në të gdhirë”. Dhe pastaj, pa e kuptuar, edhe ai bie pre e “ndjenjës së tufës”, një kapitull i dhembshëm i bashkëjetesës me turmën që britmat i ka më të mëdha se heshtjen.

Zgjimi nuk sjell qartësi, por vetëm një boshllëk: “zgjohem…, por pa orë në dorë”. Në mungesë të matësit të kohës, njeriu s’është më në kohë, është sërish në pakohë, i dehur nga mendimi se bota ka nevojë për të.

Kjo pjesë e poezisë nuk është vetëm një përsiatje lirike, por një manifest për shpirtin e përhershëm adoleshent, për ata që nuk pranojnë të përkulen para turmës, orës apo trupit të ngrirë. Është një hymn për ëndrrën që nuk plaket, për mendimin që nuk piqet kurrë deri në fund, për pakohën që nuk vdes.

II- Në këtë pjesë të dytë të poezisë, poeti zhytet më thellë në një ëndërr që nuk është më ëndërr, por një rrugëtim metafizik drejt pakohës, aty ku koha nuk rrjedh, por pulson me kujtime, me figura që kthehen si hijet e një drite të largët. “E kështu diku në një cep të ëndrrës / takoj Petrit Rukën me bukovile”  ëndrra nuk është strehë e përkohshme e pavetëdijes, por vendtakimi me të përjetshmit, me ata që kanë kaluar përtej tokësores, por mbeten të gjallë në frymën e artit.

Petrit Ruka, me bukovilen simbolike të shpirtit të natyrës dhe të vargut të kthjellët, “më pëshpërit sikur ia merr këngës / për shiun që bie brenda poezive.” Kënga nuk është zë, por shushurimë shiu që bie jo jashtë, por brenda poezive, pra brenda shpirtit poetik. Shiu është frymëzim, dhe njëkohësisht dhimbje. Ruka këndon edhe pas vdekjes, sepse poezia e tij nuk u nda kurrë nga përjetësia.

“Po binte atje, si një shtrëngatë, / habitesha si ndodhte në pakohë”  ky është çasti kur realiteti thyhet dhe befasia merr formë: në pakohë ndodh gjithçka që është thelbësore, jo thjesht kohore. Shiu është shpërthim ndjenjash, mall, takim me të papriturën, dhe poeti nuk përpiqet ta shpjegojë, por thjesht mbetet pezull mes habisë dhe pranimit.

Dhe ndërsa ai ngrihet për të parë “sytë më mbetën atje lart,”, të gjithë të tjerët “nxitonin të bënin art.” Ky varg mbart një reflektim të thellë për artin si nevojë njerëzore për të kapur të pakapshmen, për të fikur një etje që nuk shuhet. Por është edhe një lloj ironie e lehtë, një ndjesi që ndoshta arti është bërë garë, është nxitim, është humbje e thellësisë. Vetëm ai që mbetet në pakohë, që shikon lart, është ende i denjë të dëgjojë peshën e shiut brenda vargut.

“Në një hapësirë tjetër s’kishte më tokësor / adoleshenti im ende në pakohë kërkonte orë” dhe këtu përmbyllet kjo pjesë në një melodi të ndjerë: poeti, edhe kur ndodhet përtej tokës, në një dimension tjetër, mbart brenda vetes atë adoleshent që nuk ka orë, që nuk njeh kufi, që nuk pranon t’i nënshtrohet logjikës së matjes. Ai ende kërkon, ende ëndërron, ende ka etje për të kuptuar. Kjo pjesë e poezisë është si një dhimbje e ëmbël, një thirrje e heshtur për atë që nuk vdes: për poetët që këndojnë edhe në pakohë, për artin që nuk bëhet me ngut, për shikimin që mbetet lart, jo poshtë. Dhe mbi të gjitha, për adoleshentin shpirtëror që vazhdon të kërkojë një orë në një botë ku koha ka ndalur.

III- E parë në këtë aspekt, poezia e Terziut shpaloset si një ngrehinë postmoderniste, e ndërtuar jo mbi themele të ngurta, por mbi lëvizje, dyshim dhe vetëdije lozonjare për kohën dhe kufijtë e saj. Poeti nuk rrëfen një të vërtetë absolute, por shëtit nëpër të mundshmet, ndërton e prish rrëfime, njësoj siç bëjnë ëndrrat, apo mendimet që nuk kanë frikë të mbeten pa orë në dorë.

Filozofia në këtë poezi nuk është ekspozuar me zë të lartë, ajo fshihet në buzëqeshjen e një adoleshenti që nuk e di se po kërkon orë në pakohë. Poeti nuk kërkon përgjigje, por vetë pyetjen e jetës. “Po planifikoj të udhëtoj në pakohë / për një pakohë që nuk ha e nuk pi,”  ky është një mision i kotë në dukje, por thellësisht njerëzor në thelb: të kërkosh kuptimin përtej masave tokësore, përtej logjikës së zakonshme.

Poezia e Terziut ka vedije të vetvetes si poezi. Ka ironi të butë, si tek vargjet: “ashtu i pirë duke pirë, / do të vdes, më pëshpërit ai, do të vdes, / nuk ka gjë më të mirë!”  këtu jemi në zemër të një poetike postmoderniste, ku mendimi është në dialog me vetveten, e ku vdekja nuk është fundi, por një batutë e thënë me gotën në dorë, me shpirtin ende adoleshent. Ai shkon më tej, shpik mjete matjeje të reja për kohën, “bëj një orë me një shkop”, dhe me këtë gjetje lozonjare na tregon se realiteti matet me ndjenjë, jo me mekanizëm. Kjo është filozofia që i përket shpirtit të lirë, që endet nëpër pakohë e ndërton kuptim pa e shpallur.

Në fund, “të bindësh vetveten krejt serbes” është mbase akti më filozofik që mund të bëjë njeriu, një akt që kërkon guxim, lojë me veten dhe pranimin e absurdit me një buzëqeshje. Kjo poezi është një rrugëtim i qetë përmes pasigurisë, një udhëtim poetik drejt vetëdijes se “adoleshenti im ende në pakohë kërkonte orë.”

Në këtë përzierje të filozofisë me postmodernizmin, poeti i sheh kufijtë jo si ndarje, por si vende për t'u tejkaluar. Dhe këtë e bën jo me solemnitet, por me një ndjenjë të lirë, të çliruar, që vetëm poezia di ta shpërfaqë.

IV-Duhet tju them se kjo poezi e Terziut nuk buron vetëm nga frymëzimi abstrakt, por ka rrënjë në një realitet poetik të përjetuar; në Sarandën që i ka dhënë ngjyra, tinguj dhe aroma. Ajo është shkruar me një sfond të qartë: në tetorin e vitit 2016, në ambientet e Resortit “Bungovile” në Sarandë, u zhvillua Manifestimi Poetik “Trirema Joniane”, nën mikpritjen e ngrohtë të Klubit të Krijuesve Jonianë dhe poetit Agim Mato, ku ishin të pranishëm vetë Fatmir Terziu, Petrit Ruka e Ilirian Zhupa, miq në poezi e në jetë dhe shumë krijues nga vendet e Ballkanit. Kështu, shumë detaje që mund të duken si pjellë e imagjinatës poetike; një gotë birrë e pirë me buzëqeshje adoleshenti, bungovilet, madje edhe këngët e Rukës për shiun që bie brenda poezive janë të gjitha të vërteta. Poezia nuk është e shkëputur nga jeta, por është thurur me fijet e saj më intime. Vargu: “Ndërsa pi pak birë / e kuptoj që mendimi im ka mbetur adoleshent…”  nuk është thjesht metaforë e ndjenjës së përjetshme, por kujtim i gjallë, i përjetuar aty, mes aromës së detit dhe zërave që përshëndesin natën me vargje. Përmendja e bungovileve nuk është vetëm dekor i një peizazhi mesdhetar, por kthim te një vend ku poezia është thënë dhe dëgjuar realisht, ku fjala është pirë si verë dhe ku kujtimet janë gdhendur në “pakohë”. Përmendja e Petrit Rukës e bën poezinë një himn miqësie, kujtese dhe adoleshence të shpirtit poetik. Petrit Ruka, që “më pëshpërit sikur ia merr këngës / për shiun që bie brenda poezive”, nuk është imazh letrar, por një zë i vërtetë që dikur ka kumbuar në atë mbrëmje poetike. E kështu, poezia shndërrohet në një gjurmë të dyfishtë: njëherësh reale dhe metafizike, e shtrirë mes kujtimit të një nate me poetë dhe filozofisë së pakohës. Dhe ndoshta kjo është magjia më e thellë që ajo mbart: ta përjetosh Sarandën si vend, dhe njëkohësisht si gjendje shpirtërore. Fatmir Terziu ka shkruar shumë për Sarandën, natyrën dhe miqtë e tij aty,sa që të krijohet përshtypja se frymëzimi i tij ka  “pasaportizimin” te ky qyet.

V-Një pyetje lind në leximin e kësaj poezie: Pse poeti e titullon ate “Adoloshenti im”? është dhe çfarë është ky adoloshent poetik? Poeti e titullon poezinë "Adoleshenti im" sepse ky adoleshent nuk është një moshë, as një kujtim që ka rënë nga rafti i viteve, por një zë i brendshëm që s’e ka humbur as habinë, as rebelimin, as nevojën për të ëndërruar në mes të ditës. Ai është ai vetë, më saktë, ai që nuk ka pranuar të plaket. Një udhëtar i pakohës, një shpirt që s’ka pranuar orë në dorë, që refuzon të kalojë nëpër doganat e rregullave. Është ky adoleshent rebel i përjetshëm që i flet, e tundon dhe e zgjon poetin sa herë ai dëshiron të besojë në një shpikje poetike, një iluzion të pastër, një jetë që endet jashtë orës dhe kalendarit.

Adoleshenti është një gjendje krijuese, një frymë që nuk pranon të privohet nga çudia, pasioni, paarsyeshmëria e bukur dhe vdekja pa pendesë. Ai është një alter ego e poetit, që s’i ndahet as kur bie shi në poezi, as kur zbret diellin në një oborr.

 

“Ndërsa pi pak birë

e kuptoj që mendimi im ka mbetur adoleshent,

ashtu i pirë duke pirë,

do të vdes, më pëshpërit ai, do të vdes,

nuk ka gjë më të mirë!”

 

Ky adoleshent është edhe sfidë, edhe shpresë. Ai nuk është nostalgjik, por një përmasë e përhershme e qenies që refuzon të bëhet “mish i ngrirë”. Prandaj dhe titulli është “Adoleshenti im”, sepse është i poetit dhe vetëm i tij, një përjetësi e brendshme që s’mund të tjetërsohet, të nënshtrohet apo të zbutet. Në fund, ai është vetë poezia.

VI- Fatmir Terziu sjell në këtë poezi disa risi poetike që e veçojnë jo vetëm në tematikë, por edhe në frymë dhe strukturë. Ai nuk ndërton një poezi për t’u rrëfyer me zë të lartë, por për ta përjetuar në heshtje, si një udhëtim në “pakohë”, ku koha zhvishet nga orët dhe mendimi mbetet i “pirë”, i lirë.

E para risi është vetë koncepti i pakohës, si një hapësirë ku poeti shkel përtej realitetit, por pa e mohuar atë, gjë që e ciësuam më lart. Kjo “pakohë” nuk është një vend bosh, por një strehë e përjetshme për ëndrrën, për zërat e miqve të humbur, për adoleshentin që nuk pranon të plaket:

“Po planifikoj të udhëtoj në pakohë

për një pakohë që nuk ha e nuk pi,

jo si një iluzion,

jo thjesht si një njeri,

si një adoleshent që ëndërron një orë...”

 

Një tjetër risi është mënyra se si ndërthuren realja dhe metafizikja. Poezia ka një sfond të qartë: Saranda, bungoviljet, birra, Petrit Ruka dhe zëri i tij që “ia merr këngës”. Por këto elemente reale hyjnë në një rrjedhë që i shndërron në simbole, në mjete për të kapur një ndjesi më të thellë përjetimi. Ruka këndon brenda shiut të poezive, dhe ky shi s’bie jashtë, por “bie brenda poezive”, si një dritë që shkon drejt kujtesës.

E treta, është vetë gjuha që sjell Terziu, një gjuhë që është njëkohësisht intime dhe filozofike, e përditshme dhe e tejmbushur me kuptime. Ai nuk flet si një njeri i rënduar nga vitet, por si dikush që kërkon të bëjë “një orë me një shkop”, si një Promete që zbret diellin në oborr për t’u ngrohur vetë dhe për të ngrohur të tjerët me mendimin e tij të “mbetur adoleshent”.

“Por unë shkoj më tutje në një shpikje,

zbres diellin në një oborr,

dhe me sy i bashkoj dy brigje,

bëj një orë me një shkop.”

Kjo poezi nuk është vetëm poezi. Është shpikje, është eksperiment shpirtëror, është një kujtesë për poetët që nuk vdesin kurrë, sepse e kanë bërë jetën e tyre adoleshencë të përhershme. Kjo është ndoshta risia më e thellë që sjell Terziu: një poezi që nuk matet me vitet, por me ëndrrën që zgjohet në të gdhirë.

VII- Kjo poezi  e Fatmir Terziut u flet lexuesve të sotëm me një zë që vjen njëkohësisht nga kujtesa dhe nga ardhmëria, nga një kohë që nuk matet me orë, por me ndjenjën. Në një epokë ku gjithçka rend me ngut drejt produktivitetit, poetika e Terziut vjen si një ftesë për t’u ndalur, për të dëgjuar zërin e brendshëm, për të kujtuar se brenda secilit prej nesh jeton ende një adoleshent që ëndërron:

“Ndërsa pi pak birë

e kuptoj që mendimi im ka mbetur adoleshent,

ashtu i pirë duke pirë,

do të vdes, më pëshpërit ai, do të vdes,

nuk ka gjë më të mirë!”

Kjo poezi nuk u flet lexuesve me moral të gatshëm, por me pyetje: a kemi harruar të ëndërrojmë? A kemi pushuar së kërkuari kohën tonë të brendshme? A kemi zëvendësuar ndjeshmërinë me indiferencë? A kemi harruar të jetojmë si njerëz?

Në një botë gjithnjë e më të zhurmshme, Terziu kujton se arti nis te përjetimi i thjeshtë, te një shikim, një kujtim, një këngë që vjen nga larg dhe bie si shi “brenda poezive”. Dhe mbi të gjitha, ai i kujton lexuesit të mos braktisë dritën që ka pasur brenda vetes që i ri, dritën e atij “adoleshenti” që kërkon orë në pakohë dhe beson se:

“me pompozitet të madh udhëtoj i dehur

mendoj se për mua gjithkush ka nevojë.”

Poezia vërtet nuk jep përgjigje, por ndez një zjarr të butë brenda lexuesit: një mall i brishtë për vetveten e dikurshme, dhe një ftesë për të mos e humbur adoleshentin kurrë.

 

Sarandë, më Maj 2025

 

ADOLESHENTI IM

Nga Fatmir Terziu

Po planifikoj të udhëtoj në pakohë

për një pakohë që nuk ha e nuk pi,

jo si një iluzion,

jo thjesht si një njeri,

si një adoleshent që ëndërron një orë,

ndoshta pa e ditur se si 

në pakohë mbetesh duarbosh.

 

Por unë shkoj më tutje në një shpikje,

zbres diellin në një oborr,

dhe me sy i bashkoj dy brigje,

bëj një orë me një shkop.

 

Ndërsa pi pak birë

e kuptoj që mendimi im ka mbetur adoleshent,

ashtu i pirë duke pirë,

do të vdes, më pëshpërit ai, do të vdes,

nuk ka gjë më të mirë!

 

Të bindësh vetveten krejt serbes,

njerëzit kanë vetëm mish të ngrirë,

e adoleshentëve u është bërë ves,

të shohin ëndrra deri në të gdhirë.

Padashje pastaj me ndjenjën e tufës,

harroj që kam udhëtuar në pakohë,

dëgjoj britmat e mëdha të turmës,

dhe zgjohem…, por pa orë në dorë.

 

Mendoj se si adoleshent kam fshehur,

atë që kam parë në pakohë,

me pompozitet të madh udhëtoj i dehur

mendoj se për mua gjithkush ka nevojë.

 

E kështu diku në një cep të ëndrrës

takoj Petrit Rukën me bukovile

më pëshpërit sikur ia merr këngës

për shiun që bie brenda poezive.

Po binte atje, si një shtrëngatë,

habitesha si ndodhte në pakohë,

ndërsa sytë më mbetën atje lart,

të gjithë nxitonin të bënin art.

 

Në një hapësirë tjetër s'kishte më tokësor

adoleshenti im ende në pakohë kërkonte orë.

 

GJURMËT E PËRKËDHELJES SË MUNGUAR

Një qasje poetike postmoderne

 

Nga Timo Mërkuri

Poezia “E përkëdhelur dhe e papërkëdhelur” e Natasha Lakos është një prej krijimeve që nuk shpaloset si rrëfim,  por si ndjesi që lëkundet në kufijtë e mungesës dhe dëshirës. Me një ton pyetës dhe ritmik, ajo ndërton një botë ku përkëdhelja nuk është thjeshtë një gjest fizik, por  dhe  shenjë e pranimit, e afrimit, e butësisë dhe dashurisë. Përkëdhelja është ajo gjuhë e heshtur që i thotë çdo njeriu se ai është i dashur dhe i çmuar, jo vetëm për atë që e jep. Përkëdheljen e ndjejmë dhe nëpërmjet saj shuajmë një uri të brendëshme që nuk shuhet dot me fjalë apo ushqim. Te poezia e Lakos kjo nevojë shfaqet si pyetje: ku është përkëdhelja? A egziston në një botë të ashpër dhe të ftohtë? Pyetja nuk është  vetëm poetike, por së pari është njerëzore. E parë në këtë aspekt themi se kjo poezi vjen si zë i brendshëm dhe nuk kërkon përgjigje të qarta, por hap hapësira për reflektim, për të ndjerë, për të kujtuar, për të parë se si gjërat më të zakonshme: buka, qielli, fëmijët humbasin kuptimin e tyre të zakonshëm dhe mbushen me ankthin e kohës që ka humbur lidhjet

I-Te poezia "E përkëdhelur dhe e papërkëdhelur" ndjejmë se titulli nuk është thjesht emri i një poezie; ai është pasqyra ku shohim si jeta na ledhaton e na braktis, si dashuria vjen e ikën, si bukuria është dhuratë dhe plagë njëkohësisht. Në fakt kjo poezi është si një fllad që kalon mbi fytyrën e jetës: herë e ngrohtë e herë therëse, por gjithmonë e vërtetë. Dhe titulli është porta hyrëse për në këtë përjetim. Që në tingullin e parë, poetja vendos në njerën anë të peshores një pendë-përkëdheljen dhe në anën tjetër një gur- mungesën e saj. Peshorja nuk qëndron në ekuilibër dhe pikërisht kjo mungesë ekuilibri flet më shumë se çdo barazpeshë, që do të thotë se mungesa “peshon” (rëndon) më shumë se dashuria. Ky nuk është një dualitet emocional:  është vetë zemra njerëzore që mbart dhembje dhe shpresë njëherësh.

Vetë titulli shfaq  një kontrast të thellë emocional: ai flet për përkëdhelje të dëshiruar dhe mungesë përkëdheljeje që lëndon. Në vetë formën e tij, titulli shfaq një dyzim të brendshëm, që bëhet çelës për leximin e gjithë poezisë. “E përkëdhelur” sugjeron një ndjenjë butësie, dashurie, mbrojtjeje, ndërsa “e papërkëdhelur” sjell ndjesi mungese,  vetmie, braktisjeje. Kjo luhatje mes dy poleve përkon me përjetimin e personazhit poetik, të njeriut bashkëkohor, që mbetet i ndarë mes nevojës për dashuri dhe realitetit që shpesh ja mohon atë.

1.Në këtë poezi, përkëdhelja dhe papërkëdhelja nuk janë thjeshtë gjendje, ato janë mënyra poetike si bota i flet individit: herë me bukë e herë me uri; herë me fjalë të buta e herë me heshtje që dhemb. Le ta shohim konkretisht se si shfaqet kjo ndjesi në vargje:

“Thuaj, a është buka, mund, kripë, miell, ujë, apo përkëdhelje?” Kjo është një pyetje që nuk kërkon përgjigje, por ndjeshmëri. A është jeta ushqim për trupin, apo dhunti për shpirtin? Ç’është buka në një botë që nuk të përkëdhel?

“Banketet e livadheve të pashkelura ende” tingëllon si një ftesë në një ambient parajsor ku përkëdhelja mund të mos jetë kujtim, por prekje reale, konkrete, e paçmuar.

“Djemtë e papërkëdhelur nga jelet e kalit që nuk vrapon më” vjen si një shenjë se liria, forca dhe bukuria dikur i përkëdhelnin djemtë e rinj, por tani edhe kali (metaforë e ëndrrës dhe guximit) ka ndalur.

“Fëmijë që lëpijnë yjet” shfaq një  pamje tepër ndjesore: fëmijë që kërkojnë dritë para se të kenë shijuar ngrohtësinë e gjiri.  Është papërkëdhelja më e dhimbshme: mungesa e mëmësisë, mungesa e fillimit të butë.

Dhe në fund, poezia nuk ofron trupin e femrës për ta zhveshur, por për ta shpëtuar nga ndëshkimi. “Kofshët e bukura të zhveshura” mishërojnë çlirimin prej turpit, përkëdhelje që njeriu ia jep vetes kur bota nuk ia jep më.

II- Sa herë bie fjala për poezinë e Lakos zakonisht dëgjojmë vlerësime me superlativa, por shpesh herë folësit shtojnë si rastësisht se poezia e saj është një poezi elitare, pak a shumë hermetike,  që kuptohet me vëshirësi etj. cilësime që në thelb dëshmojnë se folësi është  thjeshtë një lexues sipërfaqësor, i pavëmëndshëm. Poezia e Natasha Lakos nuk është një poezi që duhet të kuptohet, ajo është një poezi që duhet të ndjehet, të përjetohet. Lako flet nëpërmjet imazheve të ndërthurura, dhe në zbërthimin e poezisë së saj duhet më së pari të lexosh imazhet dhe ti përjetosh ato, se të synosh ti kuptosh ato imazhe poetike është gati e pamundur. A shfaqet dhe në këtë poezi kjo lexueshmëri imazhesh? Po, dukuria që Lako flet nëpërmjet imazheve të ndërthurura qëndron në mënyrë të fuqishme në këtë  poezi, ku ato (imazhet) nuk janë të izoluara apo lineare, por krijojnë një rrjet përfytyrimesh që përplasin botë të ndryshme simbolike, sociale dhe emocionale, shpesh në mënyrë befasuese dhe të ndërlikuar.

1.Kështu p.sh. në vargun: “Thuaj, a është buka, mund, kripë, miell, ujë, apo përkëdhelje”, elementet reale të jetës: buka, kripa, uji, të cilat janë simbole të traditës, ndërthuren me një koncept abstrakt e ndjesor si përkëdhelja, duke krijuar një imazh  të dykuptimtë, që është njëherazi ushqim dhe mungesë dashurie. Ndërthurja vazhdon në një tjetër pasazh: “djemtë e papërkëdhelur nga jelet e kalit që nuk vrapon më”, ku ndërthuren tre imazhe: djali (njeriu i ri), kali (figura e fuqisë dhe burrërisë në traditën shqiptare) dhe ndalimi i lëvizjes (kali që nuk vrapon më) të cilat krijojnë një ndjesi trishtimi e zhgënjimi nga miti i rrënuar. Le të shohim vargun tronditës dhe thellësisht poetik në mënyrën moderne: “me burrat që përmjerin pranë lopës, apo me fëmijë që lëpijnë yjet para qumështit të gjirit”, sepse ai përplas dy imazhe brutale dhe të kundërta:një realitet grotesk dhe një ëndërr të pafajshme, ku “burra që përmjerin pranë lopës” është një imazh realist, gati I turpshëm apo vulgar që zhvesh mitin e burërisë shqiptare dhe e ul në një gjest banal e kafshëror. Në thelb është sa tronditës aq dhe denoncues. Ndërkohë “fëmijët që lëpijnë yjet para qumështit të gjirit” është një imazh i pafajshëm, ëndërimtar, por, sipas stilit të Lakos, ky është vendosur në një rend të përmbysur: fëmija më parë kërkon “yje” ( ëndra, ideale, dritë) pastaj kërkon ushqim (qumësht), çka mund të lexohet si një kritikë (e fsehtë) ndaj shoqërive që mohojnë nevojat shpirtërore. Këto dy pamje imazhsite në varg janë qëllimisht provokuese dhe të ndërthurura, për të nxjerrë në pah absurditetin, mungesën e përkëdheljes dhe zhbalancimin mes trupores dhe shpirtërores.

2.Ndërthurja bëhet edhe më komplekse në vargun: “priftëresha mijëravjeçare që kërkojnë një njeri”  e cila është figurë shumëplanëshe dhe e ndërthurur me ngarkesë mitike, gjinore dhe filozofike, ku: “Priftëresha mijravjeçare” nënkupton një figurë femërore, akretipale, e shenjtëruar dhe e mohuar nga realiteti i zakonshëm. Ajo i përket një hershmërie simbolike ku gruaja ishte ose hyjneshë ose objekt sakrificash  e shfrytëzimi, por jo njeri me të drejtën që të ndjejë dashuri. Pjesa vargore: “që kërkojnë një njeri” përmbys mitin, pse nga një qenie e lartësuar në tempull apo shënjtëruar ajo zbret në tokë dhe kërkon njerëzoren, dashurinë, përkëdheljen. Kërkimi i “njeriut” është kërkimi i lidhjes njerëzore, jo vetëm në aspektin emocional por edhe egzistencial. Ky imazh është trishtues dhe emacipues njëkohësisht: përfaqson gruan që për shekuj është idealizuar ose ndëshkuar, por që tani kërkon të jetë vetë ajo subjekt i dashurisë, i zgjedhjes, i ndjesisë. Në thelb është një figurë modern e çlirimit nga rolet e trashëguara nga e kaluara.

Në thelb duhet të themi se përmes këtyre përzierjeve të përmasave konkrete, mitike, emocionale e sociale, Lako nuk jep përfundime të qarta (kuptimore), por krijon hapësirë poetike, ku lexuesi ndien më shumë sesa kupton, dhe ku mesazhet shpërfaqen në mënyrë të aluzive. Ndaj themi se ndërthurja e imazheve në këtë poezi është një tipar thelbësor i gjuhës së saj moderne dhe eksperimentale.

III-Sigurisht që lindë pyetja për krijimin e imazheve në poezinë e Lakos dhe nuk nxitojmë po t’ju themi se këto inazhe krijohen nga ndërthurja e figurave artistike, që mbartin me vete dritësimin e tyre në ndërtimin e imazhizmit kompleks, që krijon tension midis botës së ndjeshme dhe realitetit të zhveshur. Le të shohim funksionin e metaforës, simbolit dhe personifikimit, si pjesë përbërëse të këtij sistemi shprehës:

1.Metafora është një element shprehës i poezisë dhe shërben për të ndërtuar imazhe të papritura, shpesh tronditëse, që ftojnë lexuesin të eksplorojë kuptime të thella. P.sh.: “djemtë e papërkëdhelur nga jelet e kalit që nuk vrapon më”. Këtu  “jelet e kalit” janë një metaforë e  përkëdheljes së munguar. Jelet lidhen me kalërimin, me lirinë dhe estetikën e lëvizjes së kalit, por në këtë rast paraqitet si diçka që mund të përkëdhelë, pra kali bëhet pjesë e një kujtese ndjesore. “kali që nuk vrapon më” është metaforë për fundin e epokës së vrapimit, pasi kali në traditën shqiptare simbolizon burrërinë, trimërinë. Tani ai “nuk vrapon më”, pra burrëria e dikurëshme është bërë e panevojëshme. Shprehja “djemtë e papërkëdhelur” është metaforë për mungesën ndjesore të ngrohtësisë në rritjen e djemve. Pra gjithë këto metafora krijon një imazh , ku përmes simbolikës së kalit, jeleve dhe mungesës së përkëdheljeve poetja ndërton një tablo të ftohtë të burrërisë së braktisur të një brezi të rritur pa ngrohtësi.

Metafora: “fëmijë që lëpijnë yjet para qumështit të gjirit” realisht shumë e fuqishme që përfaqëson një etje ekzistenciale për ëndrrën para ushqimit, për frymën përpara trupit, për shpirtësi që tradita nuk ia ka ofruar fëmijërisë shqiptare,pra kjo metaforë bashkohet me figurën tjetër “burrat që përmjerin pranë lopës”, një metaforë groteske dhe së bashku krijojnë një imazh të kontrastit brutal  mes dëshirës së lartë (yjet) dhe nevojave instiktive tokësore (gjiri, lopa). Ky imazh është i ndërthurur mes një kombinimi të metaforës (lëpirja e yjeve) me një skenë groteske dhe realiste (përmjerja pranë lopëve. Metafora e fëmijës që synon yjet, por pa provuar ende qumështin e nënës është një figurë e ndërthurur e mungesës së ushqimit, dhe duke u bashkuar me imazhe të tjera shfaqin një vision poetik të një bote të përmbysur.

2.Simbolet në poezi nuk janë të qarta dhe të njëkuptimta, por marrin ngarkesë shumë kuptimëshe dhe shërbejnë për të krijuar një atmosferë filozofiko-shoqërore. P.sh. “buka, mund, kripë, miell, ujë” janë simbole të jetës rurale shqiptare, që në kontekstin poetik bëhen simbolet  tradicionale. Këto simbole bashkohen me metaforën e përkëdheljes në vargun “Thuaj a është buka, mund , kripë, ujë” dhe krijojnë nëj imazh dykuptimor ku përkëdhelja bëhet ushqim shpirtëror po aq i nevojshëm sa buka dhe uji. Këtu vërejmë se imazhi i krijuar është tipik i jetës shqiptare tradicionale, ku mungon dashuria e shfaqur hapur, kryesisht nga babai, pse përkëdhelja nuk është parë si domosdoshmëri në familje.

Simboli: “priftëresha mijëravjeçare që kërkojnë një njeri” bashkohet me metaforën e mungesë së dashurisë (prifëreshat janë të privuara nga përkëdheljet, nga shfaqja e ndjenjave), po ashtu folja “ kërkojnë një njeri” është metaforë e mungesës së dashurisë njerëzore, dhe me personifikimin e mitit “priftëresha mijraveçare” që shihen si qënie që ndiejnë mungesë dhe kërkojnë dashuri. Kështu ndërthurja e simbolit, metaforës dhe personifikimit të mësipërm krijon  imazhin e një gjendjeje universal shpirtërore, i cili e ngre poezinë në nivel filozofik e ekzistencial.

3.Lako përdor rrallë personifikime në mënyrën klasike, por subjektizon sende dhe ide abstrakte për t’i ngarkuar me jetë dhe ndjenjë. Kështu p.sh. te vargu “përkëdheljet a i përgatit a i mund bota e dallëndysheve” Lako krijon një imazh të ndërlikuar dhe të brishtë përmes bashkimit të figurave artistike si personifikimi dhe simboli. Bota, një nocion abstrakt, paraqitet si qenie e përkëdhelur dhe e ndjeshme, duke u personifikuar si “dallëndyshe”, zog i vogël, simbol i kthimit, i ngrohtësisë dhe i dashurisë në traditën shqiptare. Dallëndyshja është një figurë e butësisë dhe e kujdesit amësor, ndaj bashkimi i saj me konceptin e “botës” krijon një imazh poetik të një universi që mund të përgatitë përkëdhelje, por dhe t’i mundë ato, madje kështu ngre një pyetje filozofike mbi natyrën e jetës dhe raportin e saj me dashurinë. Kjo dykuptimësi pyet: a është bota mbështetëse dhe ndërtuese e ndjeshmërisë, apo e ftohtë dhe shtypëse ndaj saj? Kështu, ndërthurja e figurave jo vetëm që krijon një peizazh poetik, por ngre edhe dilema ekzistenciale për lexuesin modern mbi rolin e ndjenjës në një botë që shpesh shfaqet kundër  dashurisë dhe përkujdesjes .

Pra, figurat artistike në poezi janë në funksion të krijimit të një imazhizmi të shtresuar, sa kontradiktor aq dhe tronditës, që ndërton një vizion të gruas, njeriut dhe jetës në shoqërinë tradicionale shqiptare, por nëpërmjet optikës moderne, introspektive. Ato nuk janë zbukurim stilistik, por strukturë mendimi dhe ndjeshmërie, që përforcon tonin e pyetësisë, mungesës dhe kërkimit në poezi dhe në ndërthurjen mes tyre mbartin me vete gjithë dritësimin poetik si figura dhe e ndërthurin në imazh. Prandaj kanë kaq shumë dritë imazhet e Lakos.

IV- E parë në vijueshsmërinë e leximit artistik shohim se struktura pyetëse e poezisë nuk është e rastësishme, pse  ajo nuk përdoret si mjet stilistik, por si mënyrë për të shprehur gjendjen e paqartësisë dhe të pasigurisë. Çdo pyetje është një përpjekje për të kuptuar:

A është jeta vetë përkëdhelje, apo thjesht një formë e tejzgjatur e lodhjes?

A është buka një akt dashurie, apo një sakrificë që vjen me dhimbje e lodhje?

A janë ëndrrat një strehë e brendshme, apo thjesht një tjetër formë zhgënjimi?

Lako nuk jep përgjigje të drejtpërdrejta, pse poeti nuk është për të zgjidhur ekuacione dhe formula, por duhet të themi se pikërisht mungesa e përgjigjeve e bën strukturën pyetëse më të ngarkuar emocionalisht. Ajo lë të kuptohet se përkëdhelja dhe mungesa e saj nuk janë të dallueshme, se në shumë raste ato bashkëjetojnë në përditshmërinë e njeriut. Kështu, pyetjet bëhen pjesë e një kërkimi të brendshëm, i cili më shumë se të sqarojë, synon të ndjejë dhe të ngrejë dyshime.

Në këtë mënyrë,ndërsa themi më sipër se titulli nuk është vetëm hyrje në temën e poezisë, ai është edhe përmbledhje e saj, struktura pyetëse i jep formë dinamike kësaj përvoje, duke e kthyer poezinë në proces të vazhdueshëm kërkimi dhe vetëpyetjeje.

V-Poezia” e Lakos ngrihet mbi një ndjeshmëri pasigurie, që shpaloset përmes një zëri që pyet, jo për të marrë përgjigje, por për të ndarë një brengë. Por duhet të kuptojmë se këto pyetje nuk janë retorike as zbukurime stilistike; ato janë vetë zemra e poezisë. Ato marrin formën e një lutjeje të përsëritur, një psherëtimë që s’pushon dhe bëhen ritmi i saj i padukshëm, frymëmarrja që mban vargjet gjallë.

Që në vargun: «Thuaj, a është buka, mund, kripë, miell, ujë, apo përkëdhelje...?», poetja na nxit të mendojmë përtej fjalës. Buka, si simbol, nuk është më vetëm nevojë fizike, por një shenjë e mallëngjimit për butësinë, për dashurinë. ”Të japësh bukë do të thotë të duash njerinë” thotë një fjalë. Por këtu pyetja përfshin një boshllëk emocional: e kërkon përkëdheljen si një nevojë po aq të domosdoshme sa buka. E njëjta mungesë përshkon vargun: «Në cilën anë është qielli dhe në cilën anë kthesa që na ndjek prapa...?»  ku poezia përmbyset mbi veten; ajo s’është më udhëtim drejt së ardhmes, por një qark i mbyllur, ku kthesat nuk i paraprijnë, por e ndjekin.

Në këtë tekst të mbushur me imazhe që shpesh janë tronditëse, ndjesia e humbjes, e pështjellimit dhe e kërkimit ndihen më fort se çdo mesazh i drejtpërdrejtë. Pamje si: «burrat që përmjerin pranë lopës» dhe «fëmijë që lëpijnë yjet para qumështit të gjirit» krijojnë një botë, ku grotesku dhe fëmijërorja, realiteti dhe ëndrra ndërthuren pa ndarje të qartë. Ato të shqetësojnë, por edhe të prekin, sepse janë reale në mënyrën e tyre metaforike, si dhimbja që s’mund ta thuash drejtpërdrejt, por vetëm ta shfaqësh.

Përkëdhelja në këtë poezi është mungesë, është gjithçka që s’është më. Jo rastësisht përmendet “jeta e dallëndyshes”, një figurë që në letërsinë shqipe ka mbartur gjithmonë simbolikën e ndjeshmërisë, të mëmësisë, të fjalës së butë. Po Lako nuk e përkëdhel as dallëndyshen, por pyet nëse ajo përgatit ndonjë përkëdhelje, apo e mund bota. Dhe në këtë pyetje, kuptojmë se edhe simboli i shpresës është bërë i lëndueshëm.

Në thelb, kjo poezi nuk është për t’u shpjeguar, por për t’u dëgjuar shpirtërisht. Çdo figurë stilistike, qoftë metaforë, qoftë simbol apo personifikim, nuk është aty si stoli, por për të lënduar butësisht dhe për të na thënë: mungesa, pyetja, përkëdhelja e humbur janë më reale se çdo përgjigje.

VI – Poezia “E përkëdhelur dhe e papërkëdhelur” e Natasha Lakos sjell një frymë të re në poezinë shqipe moderne, duke e pasuruar atë si në përmbajtje, ashtu edhe në formë e ndjeshmëri. Kjo poezi nuk kërkon thjesht të prekë emocionin, por dhe  të shqetësojë mendimin, të trazojë shpirtin, të thotë gjëra që zakonisht mbeten të pathëna.

1.Së pari, ajo që bie në sy është mënyra e re e përdorimit të figurës – jo më si stoli estetike, por si një mënyrë për të pyetur thellë mbi qenien. Figura nuk është përshkruese, por pyesëse – dhe kjo i jep poezisë një tension të brendshëm, një frymë filozofike. Vargu “Thuaj, a është buka, mund, kripë, miell, ujë, apo përkëdhelje?” është më shumë se një lojë fjalësh, është një përpjekje për të kapur kuptimin e një ndjenje njerëzore përmes gjërave më të thjeshta të jetës. Aty përkëdhelja vendoset përkrah bukës dhe ujit – si domosdoshmëri jetike.

2.Struktura poetike është një tjetër risi. Poezia nuk ka një vijë të drejtpërdrejtë, një fill që shkon nga pika A në B. Vargjet janë të fragmentuara, si mendime që të shfaqen në çaste trazimi, si copa ndjesish që nuk kërkojnë të rrëfejnë një histori, por të sjellin një përjetim. Kjo mënyrë e shkëputur, e pashtruar, i jep poezisë një frymë moderne, të ngjashme me prirjet e letërsisë evropiane, ku përjetimi është më i rëndësishëm sesa tregimi.

3.Lako nuk ka frikë të vendosë krah për krah të bukurën dhe grotesken. Në një varg përmenden burrat që përmjerin pranë lopës dhe fëmijët që lëpijnë yjet. Ky kontrast tronditës nuk është provokim për efekt – është mënyra se si poezia përball realitetin me ëndrrën, dhimbjen me dëshirën. Kjo ndërthurje krijon një estetikë të re, ku poezia nuk shmang më të shëmtuarën, por e përfshin si pjesë të së vërtetës.

4.Një tjetër risi është trajtimi i përkëdheljes si një simbol i mungesës njerëzore; një lloj dashurie që nuk është thënë, por që gjithkush e ka ndjerë në ndonjë formë. Përkëdhelja del nga kuptimi i saj i zakonshëm dhe merr një ngarkesë të re; ajo bëhet gjithçka që mungon: ngrohtësi, afërsi, kuptim, mirësi. Madje edhe mungesa e saj shfaqet si një formë e dhunës.

5.Poezia e Lakos sjell edhe një zë të fortë femëror, por jo në mënyrë sentimentale. Ajo nuk ankohet, nuk ëndërron si heroinat e dikurshme, por pyet, sfidon, vë në dyshim, kërkon. Është një zë që kërkon të kuptohet, jo të mëshirohet. Dhe kjo e bën poezinë e saj modern, jo thjesht për nga forma, por për nga qëndrimi.

6. Një nga risitë më të thella të kësaj poezie është aftësia për të komunikuar në të njëjtën kohë në mënyrë të drejtpërdrejtë dhe të koduar. Lako i drejtohet lexuesit me një ndjeshmëri që nuk predikon, nuk jep mësime, por e nxit të mendojë. Lexuesi nuk mbetet në rolin pasiv, por përfshihet në procesin e kërkimit – kërkimi për të kuptuar, për të emërtuar atë që mungon: përkëdheljen si mungesë dhe si nevojë njerëzore universale. Në thelb, kjo poezi nuk të fton vetëm ta lexosh. Të fton të hysh brenda saj, të pyesësh bashkë me të, të ndjesh boshllëkun dhe nevojën për përkëdhelje – si një gjë e heshtur, por e domosdoshme për qenien njerëzore.

VII – Poezia e Natasha Lakos arrin të ushtrojë një ndikim të thellë tek lexuesi i sotëm përmes disa shtresave domethënëse. Së pari, ajo prek një nerv të ndjeshëm të ndërgjegjes kolektive, duke risjellë në dritë plagë të trashëguara nga përvoja jetësore në kulturën tradicionale shqiptare, sidomos në marrëdhëniet midis gjinive, në tensionin mes ndjenjës dhe detyrës. Kështu, lexuesi ndeshet me një proces introspektiv: a kemi mbetur ende një shoqëri që nuk di të përkëdhelë? A vazhdojmë të rrisim fëmijë “me yje në sy, por pa qumësht dashurie”?

Poezia flet me ndershmëri e thellësi për dilemën e brezit të sotëm, që ndodhet në një udhëkryq mes një kulture rrënjosur në kode të ngurta dhe një bote moderne që kërkon më shumë ndjeshmëri, komunikim emocional dhe kujdes të ndërsjellë. Tek të rinjtë, kjo poezi mund të rizgjojë vetëdijen për nevojën për të rimenduar marrëdhëniet ndërnjerëzore, duke e vendosur përkëdheljen, aktin e butësisë, si një gjest human dhe emancipues, larg paragjykimeve që e lidhin atë me dobësinë. Të shkruash vargje të tilla si: “cila përkëdhelje i takon ndonjë shkrese si thile e vogël, /ngjashmërinë e nënave të padashuruara, me një kaligrafi universal” apo “ apo me brekë stolisurat vajza” më shumë se talent duhet guxim e ndershmëri me veten,

Së fundi, në një kohë kur individi përpiqet të çlirohet nga peshat e patriarkatit dhe modeleve të ngurta të të menduarit, kjo poezi shfaqet si një hapësirë lirimi dhe kuptimi. Ajo i jep zë një dhimbjeje të përbashkët pa u mbyllur në moralizime, por duke e sublimuar përmes një ndjeshmërie estetike dhe një qasjeje filozofike që i jep lexuesit jo vetëm fjalë, por edhe guximin për të pyetur. Dhe kjo është, ndoshta, një nga fuqitë më të mëdha të artit poetik.

 

Sarandë, më prill-maj 2025

 

E përkëdhelur dhe e papërkedhelur

 

Thuaj, a është buka, mund, kripë, miell, ujë, apo përkëdhelje,

përgjigje në janë për ne banketet e livadheve të pashkelura ende,

bota e dallëndysheve përkëdheljet a i përgatit a i mund,

krahasimin e të rrugëve me të parrugëtit, si dy krahë më thuaj,

në cilën anë është qielli dhë në cilën anë kthesa që na ndjek prapa,

cila përkëdhelje i takon ndonjë shkrese si thile e vogël,

ngjashmërinë e nënave të padashuruara, me një kaligrafi universale,

më thuaj, djemtë e papërkëdhelur nga jelet e kalit që nuk vrapon më,

a mund t’i krahasosh,

me burrat që përmjerin pranë lopës, apo me fëmijë që lëpijnë yjet,

para qumështit të gjirit, apo me brekë stolisurat vajza,

priftëresha mijëravjeçare që kërkojnë një njeri,

kaq paqartësisht veçohet ja buka, ja mundi, ja ëndrra, ja unë.

Fol qoftë për një palë kofshë të bukura të zhveshura, që mbeten

pas çdo droje dhe përdëllimi,

triumf i pikëpyetjeve kur kanë një vend.

 

 

POEZIA QË DIGJET PA ZHURMË

 

Nga Timo Mërkuri

Poezia “Ky lloj plehu që digjet gjithë natën…” e Odise Kotes është një shprehje e thellë dhe e guximshme e ndjeshmërisë moderne, ku përmes një toni reflektiv e ironik, poeti zhbiron kontrastet e përditshmërisë njerëzore mes idealizmit dhe pragmatizmit, mes shpirtit dhe mekanizmit shoqëror. Titulli i saj provokues dhe goditës, përgatit lexuesin për një udhëtim nëpër rrëmujën shpirtërore dhe krizën identitare, ku ndjesia e djegies së heshtur shndrohet në art si minerali që shkrihet e derdhet në një formë skulpturore në fonderi. Poezia shpalos panoramën ku njeriu modern dyzohet (çuditërisht) ndërmjet Don Kishotit dhe Sanço Panços, ndërmjet ëndrrës dhe përllogaritjes, ndërsa vetëdija në një realitet të deformuar kërkon e gjen shpëtim te shpikja e artit. Në këtë mënyrë, Odise Kote i jep zë një fryme të përbashkët të poezisë bashkëkohore: kërkimin e kuptimit në kaos.

Interesimi për poezinë nis qysh nga titulli i saj “Ky lloj plehu që digjet gjithë natën…” i cili është një metaforë shumëkuptimëshe. Njëri nga kuptimet semantike të fjalës “pleh” lidhet me diçka të pavlerë, mbeturinë, të ndotur dhe kurrësesi s’të shkon ndërmend se pikërisht kjo do të japë një vlerë poetike, aq më tepër kur lexon se ai digjet gjatë natës, në heshtje, gjë që të kujton kohën e djegies së mbeturinave urbane. Ka dhe kuptime të tjera semantike si pleh organik që i shërben luleve, pemëve, bimëve të rriten shpejt e shëndetshëm. Mirëpo në kuptimin artistik te kjo poezzi, “plehu” është simboli i vuajtjeve, i dyzimit shpirtëror, krizës ekzistenciale që përjeton njeriu modern. Ai digjet “gjithë natën”, pra  larg syve të botës, në vetmi, duke shënuar përplasjen ndërmjet njeriut dhe vetvetes, pse çdo natë bëjmë shqyrtimin e ndërgjegjes sonë, bëjmë bilancin e ditës dhe në mengjes, me një vision të rie të frymëzuar “shpikim artin”. Ky process i ndërlikuar e galvanizues është proces jo vetëm i shqyrtimit të ndërgjegjes por dhe i krijimit të produktit artistik.

I-Në një depërtim poetik ndjejmë se lidhja artistike e titullit “Ky lloj plehu që digjet gjithë natën…” me poezinë është thelbësore dhe e shumëfishtë për arsye se:

a.“Plehu” në titull përfaqëson ngarkesën e brendshme ndjesore, mendore e shpirtërore që individi bart gjatë ditës dhe e djeg natën, në vetmi, pa spektatorë. Kështu “plehu” shndrohet në simbol të përbrendshëm i përçarjes dhe dhimbjes njerëzore. Në poezi kjo përfaqësohet nga përplasja ndërmjet idealizmit të Don Kishotit dhe realizmit pragmantist të Sanço Panços, dy gjendje përballë një realiteti aspak miqësor e plot kontrase e kontradita thelbësore që njeriu modern i përjeton përditë. Sigurisht që ky “pleh” që digjet natën nuk është i jashtëm, por i “brendshëm”, çka nënkupton se përmes përvojave, mashtrimeve, kalimit të koës etj njeriu digjet ngadalë nga brenda. Ky process djegie paraqitet në poezi me vargjet: “Na e kanë vjedhur prej kohësh pyetjen – shpagimin” ose “po na grabisin, zërin dhe kujtesën”.

b. Poezia rikthehet në mënyrë ciklike te vargu: “Në mëngjes na duhet doemos, diçka e re, e freskët… Shpikim Artin”. Amin! Realisht agimi i një dite të re kërkon gjithmonë diçka të re në jetën e njeriut që të ndjehet ecja në kohë. Lidhur me titullin duhet kuptuar në aspektin që; arti lind si produkt i asaj që digjet gjatë natës, i “plehut” të shpirtit që “digjet” përbrenda dhe që vetëm në mëngjes mund të sjellë lulëzimin e një krijimi të ri. E parë në këtë aspket themi se titulli nuk është thjesht hyrje në poezi, ai është një çelës simbolik për të lexuar poezinë, pse në thelb ai shpreh krizën e njeriut të kohës sonë, konsumimin e tij të brendshëm dhe nevojën për art si formë mbijetese.

II- Poezia “Ky lloj plehu që digjet gjithë natën...” e Odise Kotes është një reflektim modern dhe i dhimbshëm mbi ndarjen e brendshme të njeriut mes idealit, ëndrrës e realitetit, shpirtit dhe mekanizmit. Përmes figurave emblemë, metaforave ngarkuar me tension jetësor dhe një strukture thellësisht të mirëmenduar, të lirë e meditative, poeti ndërton një panoramë të krizës njerëzore, ku arti shfaqet si mjeti i vetëm për të mos u mposhtur nga e vërteta e padurueshme e realitetit.

a. Poezia hapet me një varg antologjik që, çuditërisht, më shumë se një hyrje është një pasqyrë e njeriut të sotëm: “Gjysma e ditës Don Kishot, gjysma tjetër Sanço Panço”, ku ndjen se kemi të bëjmë te poezia (si dhe te romani i Servantesit) me dy figura, që janë një shpirt i ndarë. Një frymë që endet mes qiellit dhe tokës, mes idealit të lartë dhe pragmatizmit të ulët. Don Kishoti; ëndrra dhe ideali i pastër, lufta me erën etj., Sanço Panço; njeriu pragmantist dhe materialist. Poeti na jep njeriun si një qenie e ndarë më dysh, që djeg brenda vetes plehun e papërpunuar të dilemave, krizës, rrëmuja që nuk shuhet, por avullon heshtur nëpër natë.

b. Kur vjen mëngjesi dhe plagët e natës janë ende të freskëta, poeti thotë: “Na duhet doemos, diçka e re, e freskët… Shpikim Artin”. Kjo fjali tingëllon si  formulë mbijetese, pse e vërteta është e padurueshme, djeg më shumë se vetë plehu, prandaj njeriu shpik artin, jo për zbukurim, por si shërim, një strehë të brendshme, një mburojë iluzive e cila e ndihmon të mos vdesë nga vetëdija. Arti nuk është luks, por mjet shpëtimi.

c. “Na e kanë vjedhur prej kohësh pyetjen – shpagimin…”, një varg që në leximin e parë habit, por në të dytin të rrënqeth. “Pyetja”, simbol i shpirtit kërkues, është zhdukur. Diku përgjatë rrugës njeriu është rrëmbyer nga kalkulimet, nga përfitimi, nga ajo çka s’është e tija. Ëndrrat i ka braktisur, dijen e ka kthyer në tregti, dhe është shndërruar në një “përllogaritës të tjetërt”  jo në kuptimin popullor që merret me fjalë për të tjerët, porn ë kuptimin që është bërë I huaj për vetveten, i ftohtë për të vërtetën e vet.

ç. Vargu “Pak nga pak ndjejmë, po na grabisin, zërin dhe kujtesën…” kumbon si një klithmë e mbytur pse ndjejmë se zëri që na grabitet, është kujtesa. Poeti përshkruan një humbje të ngadaltë, por të sigurt të identitetit, të kujtesës historike, të pafajësisë njerëzore. E qeshura e dikurshme është mbytur nga veset, ndjenjat janë ngatërruar në mjegullën e qëllimshme të harresës. Dhe kjo humbje, sado e butë në tingull, është tragjike në thelb.

III- Kjo poezi paraqet një strukturë dhe formë artistike moderne, të ndërtuar me vetëdije poetike me disa risi të dukshme strukturore e artistike, të cilat e dallojnë nga poezia tradicionale dhe i japin asaj një thellësi bashkëkohore:

1.Kështu, e dukëshme është struktura ciklike ku poezia fillon dhe përfundon me të njëjtën strofë, e cila vepron edhe si refren (epanostrofë) :

“Gjysma e ditës Don Kishot, gjysma tjetër Sanço Panço,

Ky lloj plehu i brendshëm që digjet ngadalë, vetëm natën.

Në mëngjes na duhet doemos, diçka e re, e freskët,

Të mos çmendemi. Nga e vërteta të mos vdesim. Shpikim Artin”.

Qysh në lexim të parë ndjehet dhe shihet se ky rikthim jo vetëm i jep një formë rrethore poezisë, por forcon ndjesinë e një përsëritjeje, një ciklim rrethor, ku përballja me dhimbjen dhe shpikjen e artit është i vazhdueshëm në kohë. Kjo është një risi strukturore, pasi sfidon linearitetin e rrëfimit poetik tradicional.

2.Poezia ndërtohet në varg të lirë, pa rimë apo metrikë, ndonëse është krijuar me strofa katërshe. Kjo zgjedhje stilistike është një risi kryesore në aspektin formal dhe bazohet në përmbajtjen ekzistenciale e filozofike. Liria e vargut shpreh edhe lirinë e ndërgjegjes poetike që nuk do të mbyllet në skema metrike të rrepta.

3.Strofa e parë dhe e fundit sikur vendosin një kornizën ekzistenciale për poezinë, ndërsa strofat e mesme zhvillojnë dialog të brendshëm: ndërmjet ëndrrës e zhgënjimit, pasionit dhe kalkulimit. Kjo formë e ndarjes së poezisë në blloqe reflektimi, me kthim te një ide bazë, është një teknikë e re moderne që i jep poezisë ritëm mendimi.

4.Përdorimi i figurave ikonike kulturore në vend të metaforave të zakonëshme te vargu: “Gjysma e ditës Don Kishot, gjysma tjetër Sanço Panço”.është një risi artistike: poeti i përfshin ato si arketipe të dy anëve të njeriut modern. Pra, në vend të përshkrimeve poeti përdor simbole të gatshme, çka rrit densitetin kuptimor të poezisë.

5.Çuditërisht forma e poezisë së Kotes ngjan me një esse të ngjeshur poetike, gjë që autori e ka shpesh stil të vetin. Fjalitë janë strukturuar mendërisht dhe shpesh përçojnë edhe ide filozofike si: “Heq dorë nga pasioni ëndërr, për t’u shndërruar në përllogaritës të tjetërt”. Pikërisht ky kombinim i mendimit abstrakt me gjuhën poetike përbën një risi të stilit të Odise Kotes dhe e afron poezinë me format më impresionuese esseistike të reflektimit liriko-filozofik.

 

6.Ndryshe nga poezia klasike ku arti është i idealizuar, këtu ai del si një reaksion përvëlues emergjent, një strategji e përllogaritur për të mos u “çmendur”, ndaj: “Shpikim Artin”. Në fakt ky është një pozicionim modern ndaj rolit të artit, jo si qëllim, por si nevojë shpëtimi përballë kaosit.

Këto elemente e vendosin poezinë në hapësirën e poezisë moderne meditative, ku struktura nuk i shërben vetëm estetikës, por pasqyron gjendjen psikike dhe filozofike të njeriut bashkëkohor.

IV- Ëysh në leximin e parë ndjen se poezia “Ky lloj plehu që digjet gjithë natën...” e Odise Kotes nuk vjen në kohën tonë si estetikë kulturore e jashtme, si objekt zbukurues apo dekor emocionesh të lehta. Ajo nuk kërkon të kënaqë syrin, por të trazojë thellësisht ndërgjegjen. Nuk ngrihet mbi bukurinë formale, por mbi një tension të brendshëm, një zjarr të heshtur që ndriçon më shumë errësirën se dritën. Në këtë kuptim, është një poezi që përfaqëson thelbin e artit modern: nevojën për të thënë atë që nuk thuhet, për të ndjerë atë që zakonisht shtypet.

Që në vargun e parë, njeriu ndahet në dy figura ikonike: “Gjysma e ditës Don Kishot, gjysma tjetër Sanço Panço”. Këtu nuk ka lojë stilistike, por një metaforë ekzistenciale: njeriu i sotëm është ndarë mes ëndrrës dhe përllogaritjes, mes idealizmit dhe pragmatizmit që vret ndjenjën. Ky dyzim nuk është një vëzhgim i karakterit njerëzor, por një pasqyrë reale e kohës sonë; kur ideali dhe realiteti nuk ecin paralelisht, por përplasen.

Poezia flet me gjuhën e dhimbjes së heshtur, me fjalë që digjen pa zhurmë: “pleh”, “mokra”, “përllogaritës”, “grabisin”, të cilat nuk shërbejnë për të shokuar lexuesin, por për ta zbuluar fenomenin, për t’i dhënë zë ndjesive që mbeten të pashprehura. Është një poezi që të fut në mjegullën morale e shpirtërore të një bote të përmbysur, ku të qeshurat e pafajshme janë zëvendësuar nga ndjesi të përziera dhe ku kujtesa; ajo mbështetje intime e identitetit, po grabitet pak nga pak.

Në një nga momentet më goditëse, poezia thotë: “Në mëngjes na duhet doemos, diçka e re, e freskët... Shpikim Artin.” Kjo është një deklaratë e fuqishme mbi funksionin e artit: jo si luks, por si nevojë për të mbijetuar. Arti nuk paraqitet si një zbukurim i realitetit, por si një shpikje ekzistenciale, si mënyrë për të përballuar të vërtetën që ngulmon të na rrënojë. Është një ide e thellë që ndikon lexuesin në planin intelektual, duke e detyruar të pyesë: çfarë është arti për mua? A më shpëton, apo më gënjen?

Në planin shoqëror, poezia shpërfaq një realitet zhgënjyes ku zëri i njeriut është zbehur dhe vetë njeriu është shndërruar në “përllogaritës i tjetërt”. Është një klimë ku konformizmi mbizotëron, ku hapësirat idealiste janë ngushtuar dhe të vërtetat e mëdha janë fashitur. Por poezia nuk bën moral, as nuk thërret. Ajo hesht dhe digjet, dhe përmes kësaj, na flet më fort.

Në fund, kjo poezi të prek në tre shtresa të qenies: në shpirt, si një dhembje që nuk e di nga vjen; në mendje, si një pasqyrë që të detyron të mendosh; dhe në ndërgjegje, si një thirrje për të mos harruar vetveten. Është një poezi që nuk kërkon të pëlqehet, por të kuptohet; dhe kur kuptohet, nuk të lë më rehat. Është një poezi antologjike që nderon autorin dhe vetë letërsinë shqipe.

 

Sarandë, më 30 prill 2025

 

 

Ky lloj plehu që digjet gjithë natën ...

Gjysma e ditës Don Kishot, gjysma tjetër Sanço Panço,

Ky lloj plehu i brendshëm që digjet ngadalë, vetëm natën.

Në mëngjes na duhet doemos, diçka e re, e freskët,

Të mos çmendemi. Nga e vërteta të mos vdesi. Shpikim Artin.

 

Na e kanë vjedhur prej kohësh pyetjen - shpagimin,

Bluhemi si mokra, errësirës, plojë e fatit të fshehtë. 

Ç’bën njeriu i shkretë? Heq dorë nga pasioni ëndërr,

Për t’u shndërruar në përllogaritës tē tjetërt? 

 

Rugëve të pista, nē lozhat e teatrove, pakujdesitë spontane,

E kanë mundur vesin e të qeshurës së pafajshme.

Mosnjohja e kufijve, qëllimshëm ngatërron shanset e senset,

pak nga pak ndjejmë, po na grabisin, zërin dhe kujtesën...

 

Gjysma e ditës Don Kishot, gjysma tjetër Sanço Panço,

Ky lloj plehu i brendshëm që digjet ngadalë, vetëm natën.

Në mëngjes na duhet doemos,  diçka e re, e freskët,

Të mos çmendemi. Nga e vërteta të mos vdesim. Shpikim Artin.

 

 

MELODIA E BARDHËSISË NË VARG

 

Nga Timo Mërkuri

Poezia “Për një Bejkë të bardhë” e Fatmir Terziut është një elegji moderne kushtuar poetit Lefter Çipa, “Nder i Kombit” dhe zëri i pavdekshëm i iso-polifonisë shqiptare. Realisht për potein Lefter Çipa janë krijuar shumë poezi dhe këngë që lartësojnë kontributin dhe figurën e tij, por kjo poezi veçse është një poezi moderniste, ajo sjell disa risi në poezinë shqipe. Kjo poezi shquhet për ngarkesën emocionale, përjetimin shpirtëror dhe përdorimin e një gjuhe figurative të pasur, ku ndërthuren simbolet, metaforat dhe imazhet për të ndërtuar një univers poetik, që kapërcen kufijtë e jetës reale. Në thelb, poezia është një lament modern, një përulje përpara bardhësisë së shpirtit dhe artit të Lefter Çipës, i cili që nga jeta e përtejme vazhdon të “vijë nga drita” dhe të mbetet mes nesh si frymë dhe kujtesë. Terziu ndërton një tekst ku ndërthuren dimensionet mitike dhe njerëzore, individuale e kolektive, tradicionale dhe moderniste, duke bërë që poezia të ngjajë si një këngë (e heshtur) iso- polifonike, që i flet shpirtit të lexuesit. Ajo ndërthuret me thellësi ndjenjash, simbolikë, imazhe mitike e figura të shumta artistike dhe krijon një atmosferë shpirtërore e kozmike për të nderuar bardin e Pilurit.

I- Nqse do kërkonim të shpalosnim disa nga prurjet më të spikatura artistike të kësaj poezie, do shënonim pa mëdyshje:

1.”Bejka e bardhë”: titulli I këngës së famëshme pilurjote kënduar së pari në Festivalin Folklorik Kombëtar të Gjirokastrës më tetor 1973, është simbol i bardhësisë, (bejkë quhet delja e bardhë që ende s’ka lindur qengja), simbol i  pastërtisë shpirtërore dhe i fisnikërisë. Teksti i këngës është i poetit Lefter Çipa, ndaj në poezinë e Terziut ajo është një metaforë për shpirtin e  tij (Lefter Çipës), që nuk mund të përpihet, nuk mund të zhduket apo të harrohet. Metafora e bardhësisë është tejkalim i jetës materiale dhe përjetësim në hapësirën e kujtesës kombëtare.

2.Vargjet si "në një tribunë Festivali lart në Galaktikë" dhe "vijnë kontinentet, oqeanet, Gjithësia zbardh ditën" lartësojnë figurën e poetit Lefter  Çipa në një nivel kozmik. Ai nuk është më një figurë lokale, ai është një figurë universale. “Festivali” nuk është më një ngjarje kulturore në Pilur apo në Gjirokastër, por është një ngjarje që ndodh në galaktikë, metaforë për përmasën e përbotshme të artit të tij.

3.Poezia është një dialog mes poetit Fatmir Terziu dhe frymës së Lefter Çipës, ku ky "pëshpërit", "premton të vijë nga drita", një vijim i jetës përmes artit. Në këto vargje  ndërthuren ëndrra, kujtesa dhe realiteti, dhe krijojnë një poezi që funksionon në nivel metafizik.

4.Metaforat: "në një det me këngë", "kamare të Kishës së Fjalës", "do të bekoj edhe nga lart"  krijojnë imazhe që përçojnë idenë e shenjtërimit të fjalës dhe këngës.

5.Personifikimi: "Gjithësia zbardh ditën", "i dhemb kënga", "Kosovën do ta rizgjoj që të mos laget" vë në qendër të poezisë ndjeshmërinë njerëzore të poetit edhe pas vdekjes.

6.Hipérbola: "do ti shkul statujat, do ti shkul ngjarjet" thekson forcën transformuese të fjalës dhe artit të Lefter Çipës.

7.Iso-Polifonia nuk përmendet thjesht si zhanër muzikor, por si një mënyrë të jetuari, si frymë që zgjon tokën, si identitet kombëtar. Përmes Lefter Çipës, ajo morri përmasa të shenjta, gati-biblike, si në vargun "në kamare të Kishës së Fjalës thurr prikë".

8.Figura e Lefter Çipës shfaqet si e një shenjti, ai paraqitet si  profet i këngës, shenjtor i Fjalës, një burim dritë që ndikon dhe përjetëson Atdheun përmes artit. Kjo vjen qartë në vargun: “do vij nga drita”, ku poeti kthehet si shpirt që nuk largohet, por qëndron nëpërmjet artit dhe kujtesës.

9.Poezia është një lament, (fjalë që nënkupton një këngë vajtimi, një formë poetike ose muzikore që shpreh dhimbje të thellë, pikëllim për një person të ndjerë), veçse është një lament modern, jo i rëndë. Ajo ka ton të lartë shpirtëror, ku trishtimi për humbjen bëhet mall i bardhë, shpresë për rikthim dhe bekim për të gjallët. Ndjenja e mungesës kapërcehet nga ndjenja e pranisë së përhershme të poetit përmes këngëve.

Në thelbin e saj, kjo poezi është një himn poetik që s’përfundon me vargun, por merr frymë thellë në tingullin e shpirtit shqiptar. Ajo përjetëson figurën e Lefter Çipës, jo thjesht si poet, por si një zë që u ngjit në majat e malit dhe jehon ende në shpellat e zemrës kombëtare. Fatmir Terziu, i rritur me dritën e këngës dhe melosin e gurit, e ndjen dhe e njeh në palcë iso-polifoninë shqiptare, sidomos atë pilurjote, të cilën e ka kënduar me fjalë në shkrimet e tij.

Këtu, isoja s’është vetëm sfond, por frymë që ngre vargun përtej letërsisë, e ngre  në një monument shpirtëror ku fjala bëhet zë, e zëri bëhet kujtesë. Në këtë poezi, epikja dhe lirizmi rrjedhin së bashku si dy burime që ushqejnë të njëjtën këngë, për të ruajtur të gjallë këndimin e Shqipërisë së lartë, ashtu siç mbetet i përjetshëm Lefter Çipa në ndërgjegjen tone, një yll i thjeshtë që ndriçon përjetësisht nga drita e këngës.

II-Duke lexuar vargjet: "Eh, nëse s’mund të përpij bardhësinë menjëherë,

aq më shumë për një Bejkë të Bardhë,

do t’i lë të gjitha si trokitje ëndrre në një derë,

pastaj do t’i bekoj edhe nga lart,

me Këngët e Ruzanës dhe Atdheut tim me nder."

Shohim se poeti reflekton mbi pamundësinë për të përvetësuar menjëherë gjithë atë bardhësi shpirtërore, fisnikëri, art e traditë që përfaqëson “Bejka e Bardhë” dhe në thelb, Lefter Çipa, ku te vargjet: "Nëse s'mund të përpij bardhësinë menjëherë"  poeti  Terziu e ndjen se kjo bardhësi është tepër e thellë dhe e madhe për t'u përthithur menjëherë, ajo kërkon kohë, ndjeshmëri dhe (ndoshta) përjetësi për ta kuptuar dhe ndjerë plotësisht. Te vargu: "do t’i lë të gjitha si trokitje ëndrre në një derë" , ai lë ndjenjat dhe kujtimet si shenja të lehta, të ëmbla, si ëndrra që trokasin butë e të mbetura pezull, pa ndërhyrë me forcë. Kjo në fakt është një akt përulësie e poetit ndaj madhështisë së kujtimit dhe artit që Çipa ka lënë pas. Te vargjet: "pastaj do t’i bekoj edhe nga lart" poeti Terziu vendos veten në pozicion të shpirtit të përjetshëm, i cili nga një dimension i lartë shpirtëror (ndoshta edhe si bashkëudhëtar i Lefter Çipës në botën e artit) bekon atë që ka lënë pas, përmes këngëve të Ruzanës (Titulli I një libri poetik i Çipës) dhe Atdheut (“Këngët e Atdheut tim” libër i Çipës) me nder. Është një poezi që e le nderimin si “trokitje ëndrre” e butë, e vazhdueshme dhe e përjetshme, sit ë rralla poezi kushtuar bardit të iso-polifonisë, i cili në popull thirej: Princi i Polifonisë..

III-Në vazhdimësi dhe vargjet:

"...jo si një iluzion i qetë,

por si,

duke ndjekur një Yll, burrë të thjeshtë."

kanë një ngarkesë të fortë simbolike dhe emocionale, që poetikisht lexohet:

1.Te vargu: "duke ndjekur një Yll", ylli është metaforë për udhëheqësin shpirtëror, figurën ndriçuese, dikë që prin të tjerët me dritën e tij shpirtërore, këtu: me art, moral dhe përkushtim. Sigurisht  që yll është Lefter Çipa: një poet, këngëtar dhe ruajtës ie zhvillues i iso-polifonisë që ndriçon rrugën e kulturës dhe identitetit shqiptar. Ky është një "burrë të thjeshtë", pavarësisht se është yll, ai mbetet njeri i zakonshëm në përditshmëri, modest, i thjeshtë në sjellje dhe jetë, por i madh në vepra dhe shpirt. Kush e ka njohur Lefter Çipën do pohonte qetësisht këtë cilësim, madje do thoshte se: sigurisht vetëm ashtu mund të ishte: “një burrë i thjeshtë”.

2.Poeti Terziu përcjell mesahzin se bardhësia, kënga, tradita, nuk janë iluzion, pra, nuk janë thjesht ndjesi të bukura dhe të largëta; por janë udhërrëfyes të vërtetë, të mishëruar në figura si Lefter Çipa, që me thjeshtësinë e tij ka qenë yll udhëheqës për kulturën kombëtare. Pra, ndjekja e një ylli nuk është vetëm ndjekje e madhështisë, elavdisë, e fitimit të nderimit të mbarë vendit,por është së pari ndjekje e vlerave të thella njerëzore që ai mishëronte me përulësi.

IV-Ndërkohë vargjet:

“Do të vij, më pëshpërit, do të vij

do t’i shkul statujat, do t’i shkul ngjarjet,

Kosovën do ta rizgjoj që të mos laget…”

janë ndër më të fuqishmet emocionalisht dhe simbolikisht në të gjithë poezinë, dhe së pari kanë formën e të folurit të Lefter Çipës, një tonalitet i vendosur, i bindur në atë që thotë dhe këtu, mbajnë brenda zërin e përjetshëm të shpirtit të Çipës, si trashëgim i gjallë që nuk shuhet me vdekjen. Të krijojnë idenë e një bashkbisedimi balade, veçse këtë bashkbisedim e bëjnë dy të gjallë, pse dhe poeti i vdekur çuditërisht shfaqet i gjallë. Ai nuk i flet poetit me ndonjë telefon, por i pëshpërit pranë veshit, jo  sikur i thotë një sekret, por sikur i bën një premtim. Le ta dëgjojmë dhe ne poetikisht këtë bashkbisedim mes dy poetësh.

1.Shihni se si vargu i përsëritur:“Do të vij, më pëshpërit, do të vij” krijon ton intimiteti, besim në atë që thotë dhe zotim të thellë, i cili ka qasje me dhënien e fjalës, si  Kostandini i baladës. Poeti dëgjon zërin e Çipës nga përtej jetës, një zë shpirtëror që premton rikthim, që flet me frymë, si një frymë (e tij) që endet nëpër art dhe këngë.

2.Vargu:“Do t’i shkul statujat, do t’i shkul ngjarjet” është pjesë e fjalës së poetit nga përtej jetës ku ai premton të shkulë statujat, idhujt e rremë, monumentet e kotësisë, gjithçka që ka zënë vendin e artit në jetën dhe kohën tonë.Në fakt statujat që do të shkulë janë klishetë historike, burokracitë, gjërat që pengojnë zërin e pastër të shpirtit kombëtar të dalë në dritë. Ky varg është një akt artistik rebeli një letërsie që nuk pajtohet me heshtjen apo shtrembërimin e artit dhe kujtesës kombëtare.

3.Vargu “Kosovën do ta rizgjoj që të mos laget” i shkon Lefter Çipës si varg biografik i tij, pot ë kemi parasysh dashurinë e tij të jashtëzakonëshme për Kosovën, shfaqur dhe në vargjet e poemës së tij “Për Kosovën prapë do te ngrihem”. Ai dëshiron ta rizgjojë Kosovën, jo fizikisht, por shpirtërisht, që ajo të mos laget nga lotët, dhimbjet, harresa, apo nga shiu metaforik i vuajtjes dhe padrejtësisë. Ai kërkon ta zgjojë për ta mbrojtur, për t’i rikthyer dritën dhe këngën.Te lexuara në këtë kontekst, këto vargje janë një betim poetik, ku Lefter Çipa, si figurë e pavdekshme e kombit dhe artit, rikthehet për të ndrequr padrejtësitë, për të mbrojtur Kosovën, për të ruajtur autenticitetin dhe shpirtin e pastër të shqiptarëve. Të kuptohemi, Fatmir Terziu këtu nuk shkruan vetëm për humbjen e një miku e poeti si Lefter Çipa, por i jep jetë dhe frymë një miti të gjallë kombëtar, ku Lefter Çipa është shpirt mbrojtës i artit, Kosovës dhe kujtesës historike.

V- Te vargu thellësisht simbolik "Do vij nga drita" që shpërthen si kulm shpirtëror i gjithë poezisë, shohim një rikthim të poetit Çipa, jo nga përtej botës, si një i ikur i zajkonshëm, por një rikthimi nga drita. Ky varg vjen më shumë se një premtim metafizik,  ai dëshmon që shpirti i Lefter Çipës nuk është shuar, por do të rikthehet nga “drita”, që përfaqëson: botën tjetër (jetën pas vdekjes, ku shpirti shkon në dritë), dritën e artit dhe së vërtetës, ku qëndrojnë njerëzit që kanë ndriçuar kombin (planeti i Naimit). Ka një larmi përkitjesh vargu “Do vij nga drita” që i jep shumësi  kuptimesh kësaj strofe dhe konkretisht: Në vitin 2014 u botua te nga OMBRA GVG, Tiranë vëllimi i fundit poetik i Lefter Çipës me titullin “Vij nga drita”, libër që shënon një kulm poetik të autorit. Dëshiroj të besoj se qasja me vargun e Terziut nuk është një rastësi, sado bukur të tingëllojë. Është edhe një këngë iso-polifonike pilurjote me tekstin: “Shkoni breza merni dritë” kushtuar Lefter Çipës me tekst nga Kristo Çipa kënduar nga Grupi “Bejka e bardhë” me marrëse Persa Miha, kthyes Dhimitraq Bala dhe hedhëse Leni Mërkuri që ka vargjet: “Shkoni breza merni dritë/Nga dheu ku fle poeti/Këngën ta doni si sytë/ Atdheu është amaneti” të cilat kanë një përkim gati biblik me vargun e Terziut. Shikoni pak ju lutem: Lefter Çipa dhe gjithë pilurjotët janë ortodoksë dhe në Pashkën e Madhe,me rastin e Ringjalljes së Jezu Krishtit (tri ditë pas vdekjes), nga varri i tij në Jerusalem mirret “Drita e Shenjtë” me një tufë qirinjsh nga drita e qiririt që qëndron ndezur përherë në varr dhe kjo dritë shpërndahet në gjithë vendet e botës së Krishterë, prej nga rishpërndahet në të gjitha qytete dhe fshatrat e krishtera te kishat e tyre, prej nga e marrin në shtëpitë e tyre banorët që janë mbledhur te kisha e presin ringjalljen e Krishtit. Në rastin tonë, vargu “Vij nga drita”ka qasje me kuptimin “Vij nga (qendra e drit(ës)a” ndërsa vargu i këngës “Shkoni breza merrni dritë” ka qasjen me porosinë që na jepnin gjyshet tona në Ringallje, kur na thoshnin: Shkoni mirrni Dritën e bekuar të Krishtit. Ka një ndjesi mistike ky varg i  Terziut si dhe vargu i këngës.  Por vargu “Vij nga drita”ka dhe një përkim tjetër me atin e Lefet Çipës, Andrea Çipa, i cili ishte një burrë i urtë dhe i drejtë, i cili kishte një moto në jetë, që jua thoshte të gjithëve atyre që i hynin në zemër: Ecni pas dritës. Kush ecën pas dritës, dritë gjen në jetë. Në një letër që më dërgonte mua në vitin 2005, kur I dërgova një kopje të një librit tim me këngë, bejte e vaje pilurjote dhe I kërkova të më ndihmonte me këngët e vjetra që dinte, ai duke më përgëzuar e falnderuar kishte venë dhe këtë frazë, postulat: “Ecë pas dritës, se dritën do gjesh”. Kaq shumë vlerësohej kjo frazë , sa që pas vdekjes ja gdhendën  si epitaf mbi mermerin e varrit. Me sa duket familja  Çipa e ka moton e saj ecjen pas dritës dhe ardhjen nëpër dritë.Dritë e patshin rrugën në jetë.

Duke u rikthyer te analiza jonë  themi që të mos harrojmë se “Drita” shfaqet si simbol i ringjalljes, por në poezinë shqipe, drita është edhe simbol i : shpëtimit shpirtëror, udhërrëfimit moral, ndërgjegjes kombëtare. Ja tani: te vargu i Terziut, shtohet lista e mësipërme, pasi ardhja nga drita nënkupton kthimin për të risjellë këngën, për të ndriçuar jetën tonë, për të vazhduar misionin që ai s’e ka  lënë asnjëherë përgjysmë. Një varg biblik që e afron (metaforikisht) poetin me Krishtin.

1.Le ta shohim më në thellësi lidhjen e Çipës me përjetësinë dhe këngën. Në kontekstin e poezisë si një lament (këngë vajtimi, këtu një formë poetike që shpreh dhimbjen, mallin dhe nderimin për për Lefter Çipën), ky varg bëhet zëri i pavdekësisë, pasi: Poeti nuk vjen nga errësira e vdekjes, por nga drita e përjetësisë. Ai është bërë pjesë e një drite morale dhe artistike dhe nga ajo hapësirë, premton të rikthehet sa herë që kënga, kujtesa, tradita apo Kosova kanë nevojë. Pagëzimi i grupit aktual të Pilurit me emrin “Bejka e bardhë” dhe rruajtja e melodisë iso-polifonike me shtratin e melodisë që krijoi Lefter Çipa është artistikisht një riardhje e poetit. Kur flasim për Lefter Çipën ne shprehemi zakonisht me termin “poeti”, por populli e quan “Princi i Polifonisë”, emërtim që përfshin brenda tij jo vetëm poetin, por edhe këngëtarin, krijuesin e melodisë, regjizorin e grupit folklorik, madje jo vetëm të Pilurit por të shumicës së grupeve folklorike të krahinës së Himarës dhe Labërisë, madje dhe më tejë. “Do vij nga drita” është një varg që mbart shpresë, besim, përjetësi, vazhdimësi shpirtërore. Terziu e pozicionon Lefter Çipën jo si një figurë e ikur por si prani e ndritshme dhe aktive, që rikthehet nga drita për të mbrojtur, frymëzuar dhe bekur kulturën dhe kombin. Është një nga vargjet më të ndjera dhe më të thella të kësaj poezie, para së cilës kalon si para një monumenti, duke hedhur shikimin me admirin dhe nderim.

VI- Te poezia “Për një Bejkë të bardhë” të lbyren sytë nga ngjyrat poetike,të cilat nuk janë vetëm elementë vizualë, porjanë së pari bartëse emocionesh, simbolesh dhe gjendjesh shpirtërore. Ato krijojnë një atmosferë të ndjeshme dhe poetike, duke pasqyruar si brendinë e poetit Terziu, ashtu dhe thelbin e figurës së përjetësuar, Lefter Çipës.

1.Ndër ngjyrat më të spikatura është bardhësia, që shfaqet si ngjyrë e dritës, e pastërtisë shpirtërore dhe e përjetimit hyjnor. Në kontrast me bardhësinë, ngjyra e natës dhe nuancat e zymta krijojnë një hapësirë për reflektim e vajtim. Duhet të ndjejmë se këto ngjyra nuk qëndrojnë si sfond, por ndërtojnë kuptimin dhe ritmin emocional të poezisë. Kështu, në një analizë mbi ngjyrat e poezisë theksojmë qysh në krye ngjyrën e bardhe, e cila është ngjyrë qëndrore dhe dominuese. Kjo simbolizon: pastërti, shpirtësi, bardhësi e shpirtit, veshje tradicionale pilurjote të burrave dhe vajzave, dritë, paqe, përjetësi madje dhe vetë ambienti i fshatit rezaton bardhësi dëbore në dimër etj.

2.Përdorimet konkrete në poezi të kësaj bardhësie shfaqen: “Bejkë të bardhë” , jo vetëm blegtoria por së pari simbol i trashëgimisë, thjeshtësisë dhe bardhësisë së poetit dhe të Pilurit. Vargu:“poshtë mbi një fletë të bardhë” shfaq  boshësinë pas ikjes, por edhe mundësinë për të shkruar diçka të re, për ta vazhduar atë që la poeti. Vargu: “zbardh dita”, “Gjithësia zbardh ditën”: bardhësia si ndriçim, ngritje e shpirtit të poetit në një hapësirë të përjetshme.

3.Efekte dritësimi kanë edhe” e arta” / drita me përdorimin simbolik në vargjet “Do vij nga drita”, “del nga drita” e cila simbolizon hyjnizim, shpresë, prani e përjetshme, rilindje, udhërrëfim, lavdi etj.

4.Në poezi kemi nuancimin e blusë, jo si ngjyrë me pigmentin blu, por si contrast me dritën, për të theksuar kalimin nga jeta në përtej, por edhe nevojën për këngë në errësirë te përdorimi në formën “ajri i natës”, “ra mbi natë”, duke simbolizuar heshtje, mungesë, zbrazëti shpirtërore që vetëm kënga e poetit mund ta mbushë.

5.Është e pranishme dhe ngjyra e verdhë (e nënkuptuar përmes diellit dhe lejlekëve), ku te termat: “dallëndyshe, diell, lejlekë” përfaqëson ngjyrën e ngrohtësisë, jetës, lëvizjes dhe rilindjesetj.

Kështu,në këtë bashkësi ngjyrash poeti u jep vargjeve një kompozim koloristik që përballë kontrastit mes bardhësisë dhe natës krijon ndriçimin e figurës së Lefter Çipës në ndërgjegjen kombëtare. Sigurisht që Fatmir Terziu si një poet i rrafshit të epërm e ka realizuar poezinë si mozaik imazhesh të lëvizëshme, ndaj të lbyren sytë nëpër vargje.

VII-Do mjaftonte leximi i kësaj poezie të Fatmir Terziut që unë të nisja të fishkëlleja melodinë iso-polifonike të këngëve pilurjote, jo aq si qasje me titullin se sa me ritmin melodik të vargjeve. Lehtësisht ndjen se melodiciteti në poezinë “Për një Bejkë të bardhë” e Terziut është një shtresë thelbësore që i jep krijimit një ritëm të brendshëm dhe ndjeshmëri të afërt me këngën tradicionale iso-polifonike, pavarësisht se poezia është e rrymës së modernizmit simbolik. Vargjet rrjedhin si një tingull i butë, i ngarkuar me ndjenjë dhe mall, duke kujtuar melodinë e isos pilurjote që vetë Lefter Çipa e përsosi dhe e lartësoi. Si rrallëherë, ky tonalitet i brendshëm nuk vjen vetëm nga ritmi dhe intonacioni i fjalëve, por edhe nga ngarkesa shpirtërore e figurave dhe fjalës së zgjedhur, e cila të kujton strukturën emocionale të një kënge polifonike që flet për dashurinë, humbjen dhe përjetësinë. Melodiciteti i poezisë është një nga elementët më të spikatur artistikë, dhe ka një lidhje të ngushtë e të ndërgjegjshme me iso-polifoninë pilurjote, që ishte edhe thelbi i krijimtarisë dhe jetës së Lefter Çipës.

Me një vëmëndje të shtuar në leximin e poezisë ndjen se melodiciteti shfaqet si strukturë poetike, pse poezia nuk ecën në një ritëm monoton, por valëzon, si këngë iso-polifonike, kjo për arsye se:

1.Poezia përdor enjambemente. Termi enjambement (nga frëngjishtja enjambement) në poezi ka kuptimin e vazhdimit të  mendimit nga një varg në tjetrin pa ndalesë (pa pikë ose presje), duke krijuar një ndjesi muzikaliteti dhe shpesh ndihmon në ritmin e leximit apo në thellimin e kuptimit. P.sh. te vargjet: “Eh, nëse s’mund të përpij bardhësinë menjëherë/aq më shumë për një Bejkë të Bardhë” ku mendimi fillon në vargun e parë dhe plotësohet në të dytin, duke krijuar një enjambement.

2.Poezia ndërton ritëm të lirë që i ngjan këngës së folur me ngarkesë emocionale. Melodiciteti shfaqet si strukturë poetike, sepse vargjet nuk ndjekin metrikë të rreptë tradicionale, por rrjedhin lirshëm, duke krijuar ritëm të brendshëm emocional që i ngjan një kënge të folur, të këngëzuar. Ky ritëm i lirë vjen përmes enjambementeve, pauzave natyrore, përsëritjeve dhe figuracionit të ngjeshur, ku fjala është e mbushur me mall, dhimbje dhe përkushtim. P.sh. “Do të vij, më pëshpërit, do të vij/do t’i shkul statujat, do t’i shkul ngjarjet...” Realisht ky varg nuk është ndërtuar mbi një kadencë klasike, por mbi ngarkesën emocionale të fjalës “do të vij” dhe mbi muzikalitetin e përsëritjes, që të afron zërin e marrësit të këngës  iso-polifonie në recitativ, pra që që rrëfen, jo vetëm këndon. Prandaj themi që melodiciteti nuk është dekor, por strukturë që mban emocionin dhe ritmin shpirtëror të poezisë.

3. Në poezinë e Fatmir Terziut, zanoret luajnë një rol të rëndësishëm në krijimin e melodicitetit dhe ndikojnë direkt në ritmin dhe ngarkesën emocionale të vargjeve. Ndër to, zanorja “e” është më e spikatura, dhe përdorimi i saj i shpeshtë krijon një efekt të zgjatur tingullor, që lidhet natyrshëm me jehonën e tingullit “eee” në ison pilurjote. Zanorja “e” ka një rezonancë të hapur dhe të butë, dhe në vargjet e poezisë ajo përsëritet me ritëm të ngjashëm me këndimin tradicional, duke gjeneruar një valë akustike të ngjashme me mbështetjen e zërit në iso. Kjo dukuri  vërehet në vargje si: “Kosovën do ta rizgjoj që të mos laget/e do të shuaj mallin rreth e qark nëpër Shqipëri” Për më tepër zanoret “e” dhe “i” krijojnë një linjë melodike që mban gjallë frymën e këngës, ndërsa ritmi i lirë i vargjeve, pa korniza metrike, lejon që kjo melodicitet të marrë formë natyrshëm, si në një këngë që rrjedh nga shpirti. Në këtë mënyrë, tingulli poetik dhe ai muzikor bashkohen, dhe poezia jo vetëm që i referohet isos si tematikë, por e përfton atë në ndërtim e në tingull, duke i dhënë lexuesit një përvojë të ndjeshme, të afërt me muzikën. Më sipër ju thashë se mjaftonte leximi i kësaj poezie të Fatmir Terziut që unë të nisja të fishkëlleja melodinë iso-polifonike të këngëve pilurjote, madje tani ju saktësoj se ishte ndjesia e këngës “Shkoni breza merrni dritë”.

4.Mund të shtoj se poezia ka tingëllim të brendshëm me fjalë si: zbardh, bardhësi, dritë, bejkë, Piluri, varg, këngë, ku tingujt “r”, “i” dhe “ë” krijojnë një jehonë të butë e të thellë që të kujton jehonën e isos, zërin e grupit që mbush hapësirën dhe shoqëron melodinë kryesore. Në fakt po ta shohësh me vemëndje, poezia ndjehet si një iso e heshtur, që shoqëron melodinë e mungesës së Lefter Çipës, por që s’e lë të fiket zëri i tij. Vargu poetik “në një Tokë që zgjohet e ngryset me Polifoni” është thelbi I poezisë: pse  Piluri nuk shfaqet thjesht vend gjeografik, por hapësirë iso-polifonike, ritëm e melodi kolektive.

5.Por ajo që ka rëndësi më shumë është fakti mbresëlënës se poezia është shkruar me ritmin e shpirtit iso-polifonik pilurjot, ku çdo varg është si një zë që bashkohet në korin e kujtesës për Lefter Çipën. Në këtë aspect vlen të themi se melodiciteti i poezisë nuk është vetëm ritmik, por edhe emotiv dhe polifonik, duke e kthyer poezinë në një këngë poetike që ruan dhe ringjall iso-polifoninë pilurjote në gjuhën e artit të shkruar. Kështu themi se poeti Terziu bëhet isoja moderne e poetit të iso-polifonisë së lashtë.

VIII-Risitë poetike në poezinë “Për një Bejkë të bardhë” të Terziut janë të shumta dhe tregojnë një qasje moderne, personale dhe të thelluar ndaj temave si kujtesa, identiteti, arti dhe përjetësia. Këto risi dalin në pah në mënyrën sesi strukturohet poezia, në figuracionin e saj dhe në mënyrën sesi i qaset figurës së Lefter Çipës si simbol i iso-polifonisë dhe shpirtit shqiptar.

1.Së pari në poezi ndjejmë shkrirja e realitetit me mitiken dhe kozmiken pse poezia nuk e kufizon shfaqjen e Lefter Çipës vetëm  në realitetin tokësor. Ajo e ngrit atë në përmasa mitike e galaktike:“në një tribunë Festivali lart në Galaktikë / vijnë kontine-ntet, oqeanet, Gjithësia zbardh ditën”. Pikërisht kjo mënyrë e vendosjes së figurës  së Çipës në një hapësirë jashtë kohe e vendi është një risí, pasi e sshndron poetin në një udhërrëfyes kozmik, një shpirt që udhëton përmes dritës, duke lidhur Tokën me universin.

2.Simboli i bejkës së bardhë është i rrallë dhe origjinal. Ai përfaqëson bardhësinë, pastërtinë, shpirtin e polifonisë dhe veshjen tradicionale të jugut: “S'mund ta përpish bardhësinë me një bejkë”. Realisht kjo metaforë është shumë personale dhe krijon një imazh të freskët, me rrënjë në kulturën popullore, ndonëse i ngarkuar me kuptimshë-mri të shumta poetike dhe shpirtërore.

3.Një tjetër risi është krijimi i strukturës poetike në formën e një dialogu me të ndjerin, me zërin e poetit Lefter Çipa që vazhdon të jetojë, të flasë e të premtosh: “Do të vij, më pëshpërit, do të vij / do t’i shkul statujat, do t’i shkul ngjarjet”, një komunikim emocionalisht ngarkuar dhe artistikisht i thellë, duke e kthyer poezinë në një poemë shpirtërore dhe vizionare.

4.Terziu në vend që ta përshkruajë iso-polifoninë si një traditë e lashtë, ai e shfaq atë si substancë thelbësore të jetës, si “ajri i natës”, një nevojë ekzistenciale për të gjithë shqiptarët: “kanë nevojë për këngët si ajri i natës” duke prurë një risi poetike që i jep iso-polifonisë një status pothuajse metafizik, si diçka që frymon në shpirtin kolektiv.

5. Dhë së fundi struktura e lirë, ritmika e brendshme dhe valëzimi i vargut i qasen këndimit iso-polifonik, ku zëri kryesor dhe zërat mbështetës krijojnë një melodi të ndërthurur. Poezia vetë bëhet një isopolifoni modern, me zëra që bashkëbisedojnë mes jetës dhe vdekjes, mes poetit dhe lexuesit, mes traditës dhe shpirtit bashkëkohor.

Këto risi bëjnë që poezia e Fatmir Terziut të kapërcejë formatin e një elegjie, dhe të vijë pranë nesh si një por poezi e shpirtëruar dhe moderne që e nderon trashëgiminë përmes një gjuhe të re poetike.

IX-Duhet ta bëjmë të qartë mendimin tonë se kjo poezi e Fatmir Terziut është një poezi moderniste në formë dhe figuracion, ndonëse ruan një zemër tradicionale, kjo  sepse i kushtohet një poeti si Lefter Çipa që mishëron shpirtin e iso-polifonisë dhe poezisë tradicionale. Moderniteti i poezisë vjen nga mënyra se si strukturohet vargu, nga lirizmi vizionar, nga ndërthurja e fjalës me mitiken dhe kozmiken, si dhe nga përdorimi i simbolikës personale etj. Por ajo nuk është e huaj për lexuesin pikërisht sepse: së pari; I referohet një figure që ka hyrë në ndjeshmërinë kolektive (Çipa), së dyti; Ndjek një linjë emocionale të qartë dhe të fortë, dhe së treti; e ngre zërin poetik mbi një melodi të njohur; melodia e shpirtit shqiptar. Prandaj lexuesi nuk ndien ndonjë vështirësi në përthithjen e mesazhit poetik, përkundrazi, ai ndien ngrohtësinë e përba-shkët të një dhimbjeje dhe nderimi, të shprehura me mjete të reja poetike.

Në thelb, kjo poezi bashkëjeton mes dy botëve: ajo moderniste në formë dhe ajo tradicionale në thelb, duke dëshmuar se modernizëm nuk do të thotë shkëputje, por një mënyrë tjetër, inovative për të ruajtur kujtesën, përmes artit.

 

Sarandë, më prill 2025

 

Për një Bejkë të bardhë

(Kushtuar Poetit Lefter Çipa „Nder i Kombit“)

Nga Fatmir Terziu

S'mund ta përpish bardhësinë me një bejkë,

në një det me këngë që mbart dhe mban në gji,

dallëndyshe, diell, lejlekë,

në një Tokë që zgjohet e ngryset me Polifoni,

jo si një iluzion i qetë,

por si,

duke ndjekur një Yll, burrë të thjeshtë.

 

Mendoj për Lefter Çipën,

në një tribunë Festivali lart në Galaktikë,

vijnë kontinentet, oqeanet, Gjithësia zbardh ditën,

në kamare të Kishës së Fjalës thurr prikë,

i dhemb kënga dhe i dhemb vargu për Akroqeranitën

del nga drita për të pirë pak ujë.

 

Do të vij, më pëshpërit, do të vij

do ti shkul statujat, do ti shkul ngjarjet,

Leftër Çipa më pëshpëriste, ndërsa binte shi

Kosovën do ta rizgjoj që të mos laget,

e do të shuaj mallin rreth e qark nëpër Shqipëri,

do dehem me melhem Piluri deri sa të zbardhet.

 

Eh, nëse s'mund të përpij bardhësinë menjëherë,

aq më shumë për një Bejkë të Bardhë,

do ti lë të gjitha si trokitje ëndrre në një derë,

pastaj do ti bekoj edhe nga lart,

me Këngët e Ruzanës dhe Atdheut tim me nder.

 

Dhe kështu më premtoi „Do vij nga drita“

do zbres, kanë nevojë për këngët si ajri i natës

nëse ndodh të ndodh ndryshe mos të zbardh dita,

të gjitha do t'ia qëndis Fjalës.

 

Lefter Çipa po fliste, ndërsa ra mbi natë,

poshtë mbi një fletë të bardhë, si dallgë.